Anstataŭ
Het voorzetsel anstataŭ wijst op iets, waarvan de functie door iets anders wordt vervuld, of iets, waarvoor iets anders in de plaats komt:
-
Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - I.p.v. koffie schonk hij mij thee met suiker, maar zonder room.
Hij schonk geen koffie, maar wel thee. Thee speelt hier de rol van koffie (als drank).
- Kiam mortis Jobab, ekreĝis anstataŭ li Ĥuŝam el la lando de la Temananoj. - Toen Jobab stierf, werd Hoesjam uit het land van de Temananen koning i.p.v. hij.
-
Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze. - In plaats van 's ochtends stook ik de kachel nu 's middags op.
Ik stook niet langer 's ochtends, maar 's middags.
-
Anstataŭ ĉia respondo la maljunulino nee skuis la kapon. - In plaats van één of ander antwoord te geven schudde de oude vrouw ontkennend haar hoofd.
Ze gaf geen echt antwoord, maar het hoofdschudden diende als antwoord.
-
Ĉu mi ne helpu vin, anstataŭ tio, ke vi sola faru la tutan laboron? - Moet ik je niet helpen, in plaats van dat je al het werk alleen moet doen?
Nu is het de bedoeling dat jij al het werk alleen doet. Moet ik je, in plaats daarvan, niet helpen?
- Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - In plaats dat iedereen verschillende talen leert, zou iedereen beter een zelfde taal leren.
- La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. - De andere eenden bleven liever in de sloten zwemmen dan dat ze haar opzochten.
Krom
Het voorzetsel krom hoort bij een zaak, die men apart beschouwt. Deze basisbetekenis mondt in de praktijk uit in 2 betekenissen: een uitzonderend krom en een toevoegend krom.
Uitzonderend krom
Een uitzonderend krom heeft betrekking op iets, dat niet geldt voor de rest van de zin. Als de zin bevestigend is, is de betekenis van het uitzonderend krom ontkennend. Een dergelijke bevestigende zin bevat normaliter één van de volgende woorden: ĉiu(j), ĉio of tuta:
-
Tie estis ĉiuj miaj fratoj krom Petro. - Daar waren al mijn broers op Piet na.
Piet was er niet.
-
Ĉio en ŝi estis juna kaj almenaŭ ŝajne serena, krom la frunto. - Alles aan haar was jong en - op zijn minst schijnbaar - rustig, behalve haar voorhoofd.
Het voorhoofd is niet van die aard.
-
La tuta teksto estas korekta, krom unu frazo. - De hele tekst is correct, op één zin na.
Eén zin is niet correct.
Als de zin ontkennend is (met ne, NENI-woord of sen), is de betekenis van het uitzonderende krom positief:
-
En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - In het salon bevinden zich alleen hij en zijn verloofde.
Hij en zijn verloofde waren er immers.
-
Ne ekzistas Dio krom Mi. - Er bestaat geen God behalve Ik.
Ik ben de enige God die er bestaat.
-
En la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preskaŭ neniam eliras el la domo. - De laatste maanden verliet ik mijn huis bijna nooit, tenzij voor de noden van mijn beroep.
Voor de noden van mijn beroep ga ik wel buiten. (Voor de duidelijkheid kan men zeggen krom pro miaj profesiaj bezonoj, maar zie verder bij anstataŭ en krom + andere rolkenmerken.)
-
Marta kuŝis sur la malmola litaĵo sen ia alia sento krom morta laciĝo. - Marta lag op het harde bed met geen ander gevoel dan een dodelijke vermoeidheid.
Een dodelijke vermoeidheid voelde zij wel.
- Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Ik zou niks meer eisen, dan dat men mij opofferingsgezindheid en respect betoont.
- Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. - Er bestaat geen ander goed voor de mens, dan eten en drinken.
Toevoegend krom
Een toevoegend krom wijst op iets dat geldig is. Bij dat iets (erna) komt iets anders, dat ook geldig is. Normaliter komt in de zin ook ankaŭ (eventueel ankoraŭ of eĉ) voor om de toevoegende betekenis te versterken:
- Krom Petro tie estis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj fratoj. = Aldone al Petro ankaŭ ili estis tie. - Behalve Piet waren ook al mijn andere broers daar. = Al mijn broers waren er en daarbij [toegevoegd] ook (mijn broer) Piet.
- Per pruntedono ofte oni perdas krom sia havo ankaŭ la amikon. = Aldone al tio, ke oni perdas sian havon, oni perdas ankaŭ la amikon. - Door te lenen verliest men dikwijls behalve zijn bezit ook de vriend. = Bovenop [toevoegend] het feit, dat men zijn bezit verliest, verliest men ook de vriend.
- La luno ne leviĝis ankoraŭ sufiĉe alte, krom tio estis iom da nebulo. = Aldone al tio, ke la luno ne leviĝis sufiĉe, estis ankaŭ iom da nebulo. - De maan stond nog niet hoog genoeg, en daar bovenop was er wat mist. = Bovenop het feit, dat de maan niet hoog genoeg stond, was er ook wat mist.
- Krom Karlo, venis eĉ lia tuta familio. = Aldone al tio, ke venis Karlo... - Behalve Karel, kwam ook zijn hele familie. = Bovenop het feit, dat Karel kwam...
- Krom tio, ke li venis malfrue, li eĉ kondutis tre malbone. - Bovenop het feit, dat hij laat kwam, was het ook zo dat hij zich barslecht gedroeg.
Risico op een misverstand
Normaal gezien geeft de kontekst duidelijk aan, of het gaat om een uitzonderend dan wel een toevoegend krom. Als ook ankaŭ, ankoraŭ of eĉ voorkomt, dan is krom zeker toevoegend. Als een dergelijk woord ontbreekt, en de zin is ontkennend, dan is krom zeker uitzonderend. Om het 100% duidelijk te maken kan men i.p.v. het uitzonderende krom kun escepto de, escepte de, escept(int)e + N-uitgang, of ekskluzive de gebruiken. Voor de toevoegende versie kan men aldone al, inkluzive de gebruiken.
Anstataŭ en krom + andere rolkenmerken
Anstataŭ en krom zijn ietwat speciale voorzetsels, want ze geven eigenlijk geen functie in de zin aan! Ze geven alleen aan, dat iets anders de rol van de zaak vervult, of dat de zaak op een bijzondere manier wordt bekeken. Gewoonlijk wijst de kontekst uit, of de overgenomen rol die van het onderwerp, die van het voorwerp of die van een bepaling is. Zo nodig kan je wel een ander rolkenmerk (voorzetsel of N-uitgang) toevoegen, dat de eigenlijke functie in de zin aangeeft:
-
Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi. - Hij deed dit voor haar i.p.v. voor mij.
Moest men zeggen anstataŭ mi, zou het lijken alsof hij mij verving als actor, alsof hij dit deed i.p.v. ik. Pro geeft aan, dat mi de rol heeft van "oorzaak", en dat zij mij vervangt in die rol.
-
Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmon. - Piet sloeg Paul i.p.v. Willem.
Piet sloeg Willem niet, maar Paul. Vergelijk met: Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmo. = Niet Willem, maar Piet sloeg Paul.
- Ili veturis al Londono anstataŭ al Bath. - Zij reden naar Londen i.p.v. naar Bath.
-
Kiu alportas oferojn al dioj, krom al la Eternulo sole, tiu estu ekstermita. - Wie offers aandraagt aan de goden, behalve aan de enige Eeuwige, zal worden uitgeroeid.
Zonder al zou het lijken alsof alleen de Eeuwige offers kan aandragen naar de goden zonder uitgeroeid te worden. Al is nodig om duidelijk te maken, dat de Eeuwige de ontvanger is van de gaven.
-
Neniu rajtas uzi la novan aŭton, krom en la okazo, se mi tion diros. - Niemand mag de nieuwe auto gebruiken, behalve als ik het zeg.
En wijst erop, dat okazo een bepaling van tijd is.
-
Krom Vilhelmon Petro batis ankaŭ Paŭlon. - Behalve Willem sloeg Piet ook Paul.
Een N-uitgang na krom is eigenlijk overbodig, hoewel niet fout in deze zinnen. Verwarring is niet mogelijk. Hier vermijdt de plaats van ankaŭ in de zin elk misverstand. Vergelijk: Krom Vilhelmo ankaŭ Petro batis Paŭlon. = Krom ke Vilhelmo batis Paŭlon, ankaŭ Petro faris tion.
Men kan dit ook uitleggen aan de hand van een weggelaten onbepaalde wijs: ...anstataŭ fari tion pro mi. ...anstataŭ peti de vi... ...anstataŭ bati Vilhelmon. ...anstataŭ veturi al Bath. Krom bati Vilhelmon...
Zelfstandig gebruik
Als men anstataŭ of krom als afzonderlijk zinsdeel wil gebruiken, zonder vermelding van de rol die het vervult, moet men de bijwoord-uitgang toevoegen: anstataŭe = "in plaats daarvan"; krome = "bovendien":
- Li ne donis al mi kafon. Anstataŭe li donis teon. = Anstataŭ kafo... - Hij schonk mij geen koffie. In plaats daarvan schonk hij thee. = I.p.v. koffie...
- Krome vi devas pagi por matenmanĝo. = Krom tio, kion vi jam pagis... - Bovendien moet je betalen voor je ontbijt = Bovenop hetgeen je al betaalde...
De uitgang van een bijvoeglijk naamwoord gebruiken kan ook: Ni devis almeti la anstataŭan radon. = ... het wiel, dat dient als vervanger van een ander wiel. Vi devas pagi kroman kotizon. = ... extra-inschrijvingsgeld, bovenop hetgeen je al betaalde.
Krome en kroma hebben altijd een toevoegende betekenis, nooit een uitzonderende.