Riječi koje označavaju količinu katkad se ponašaju na poseban način. Riječi s količinskim značenjem mogu biti imenice (multo, kelko i sl.), pridjevi (multa, pluraj i sl.), prilozi (multe, sufiĉe i sl.), te riječce poput priloga (pli, tiom i sl.).
Imenice koje označavaju količinu
Imenice koje označavaju količinu ponašaju se kao obične riječi. Često ih opisuje da-izraz koji pokazuje od čega se sastoji ta količina:
- Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Kada nekamo putujem, gotovo nikad ne uzimam mnogo prtljage.
Gramatički je glavna riječ prilog količine, ali ako promatramo značenje da-izraza je često važniji. Katkad se imenica iz takvog da-izraza tretira kao da je glavna riječ:
-
Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Tada bi velika količina riječi u pisanju postale posve neraspoznatljive jedne od drugih.
Nediferencigeblaj se gramatički odnosi na multo, ali ima nastavak -J, jer se po smislu jako odnosi na vortoj. Zapravo bi rečenica postala vrlo čudna da se kaže nediferencigebla bez -J, jer slijedi izraz unu de alia koji nameće ideju o množini. Usporedite sljedeći primjer: Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado.
Umjesto multo i malmulto najčešće se radije koriste prilozi multe i malmulte.
Prilozi koji označavaju količinu
Prilozi količine često se u rečenici javljaju kao da su imenice u ulozi subjekta, objekta i t.d. Praktično se radi gotovo isključivo o multe, sufiĉe, kelke i njihovim varijantama. Takva upotreba riječi kelke je danas ipak vrlo rijetka:
-
En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - U podrumu ima mnogo smeća.
Multe je subjekt. Može se reći i multo da rubaĵoj.
-
El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - Iz njenih usta izašlo je nekoliko perli i nekoliko dijamanata.
Oba kelke su subjekti glagola eliris. Moglo bi se reći i kelko da perloj/diamantoj, ali kelko se praktički nikad ne koristi. Danas se najčešće koristi kelkaj: kelkaj perloj, kelkaj diamantoj
-
La riĉulo havas multe da mono. - Bogataš ima mnogo novca.
Multe je objekt, ali ne može dobiti nastavak -N, jer je prilog.
- Mi havas sufiĉe da laboro. - Imam dosta posla.
Na sličan način se koriste riječi nalik prilozima za količinu.
-
Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Znaš li koliko je bilo ubijenih?
Kiom je subjekt glagola estis.
-
Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Uzmi onoliko novca koliko želiš.
Tiom i kiom su objekti.
-
Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - O toliko sreće nisam ni sanjao dok sam još bio ružan pačić.
Tiom je pri-adjekt.
-
Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Ostaje još nešto problema.
Iom je subjekt.
-
Observu pli da ordo! - Održavajte više reda!
Pli je objekt.
-
Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Previše kuhara uništi kašu.
Tro je subjekt.
Kada se nakon priloga količine nalazi da-izraz, često može izgledati da glavna riječ nije prilog nego imenica iz da-izraza koji slijedi. Promatrajući značenje, da-izraz je doista važniji, ali s gramatičkog stajališta glavna riječ je prilog. Ali kada prilog količine s da-izrazom ima opis, taj opis se obično odnosi na da-izraz, mada to nije glavna riječ: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Ali ako nema da-izraza, opis se može odnositi samo na prilog, i tada se mora koristiti E-oblik: Multe estis farite.
Pridjevi količine umjesto priloga količine
Često je moguće zamijeniti prilog količine pridjevom količine. Tada imenica na koju se odnosi da-izraz postaje glavna riječ, a da nestaje:
- En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - Na tavanu se nalazi mnogo stare odjeće.
- La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - Bogataš ima mnogo novca.
Ipak postoji sitna razlika u značenju. Multaj i kelkaj se koriste bilo za pojedinačne, zasebne stvari, bilo za nerazlučivu gomilu. Multe i kelke se koriste samo kad govorimo o gomili. Ne može se dakle reći: Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. Treba reći Kelkaj homoj..., jer svaki pojedinac ima svoje vlastite osjećaje.
Stupanj i količina
Stupanj i količina su različite stvari ali ponekad su bliski.
Tre i multe
- tre = "u visokom stupnju, intenzivno"
- multe = "u velikoj količini, dugog trajanja, često ponovljeno"
S pridjevima i prilozima gotovo uvijek se koristi tre, ali može se koristiti i multe, kada je jasno da se radi o količini ili učestalosti. S glagolima se najčešće koristi multe, jer se obično radi o količini ili učestalosti, ali koristi se i tre, kada se radi o stupnju ili intenzitetu:
- Ĝi estas tre bona. - To je jako dobro.
- Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Tamo se nalaze vrlo velike kuće.
- Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Ja jako volim Berlin.
- Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Jako ju volim.
- Mi havas multe da mono. - Imam mnogo novca.
- Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Mnogo je mislila o tome. = Dugo je mislila o tome.
- Kiu multe parolas, ne multe faras. - Tko mnogo govori, ne radi mnogo.
-
Li tre multe helpis al mi. - On mi je jako mnogo pomogao.
Tre opisuje multe. Multe opisuje helpis.
Uz pli i tro koristi se multe:
- Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Bila je mnogo veća nego prije.
- Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Postala je previše crna.
Kiel i tiel
Korelativne riječi kiel i tiel ne pokazuju samo način, nego i stupanj. Koriste se na onim mjestima gdje bi se moglo upotrijebiti i tre:
-
Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Tako si lijepa, tako dobra i tako poštena, da ti moram nešto pokloniti.
Može se reći: tre bela, tre bona i tre honesta.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Noć je bila tako mračna da nismo mogli ništa vidjeti, čak ni pred nosom.
Može se reći: tre malluma.
Kiom i tiom
Tablične riječi kiom i tiom pokazuju količinu. Koriste se tamo gdje bi se moglo koristiti multe:
-
Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Želim onoliko krompira koliko mogu ponijeti.
Može se reći: volas multe i povas porti multe.
-
Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Radila je toliko da je postala šefica tvrtke.
Može se reći: multe laboris.
Ispred multe često se dodaje tiom, jer je multe riječ koja označava količinu: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono. Ili …havante tiel multe da mono. Ili ...havante tiom da mono.
"Tiom-kiom-izam"
Kiom i tiom se ponekad koriste za stupnjevanje umjesto kiel i tiel, kada se nešto želi jako naglasiti. To je sasvim u redu. Ali neki esperantisti uvijek koriste samo kiom i tiom umjesto kiel i tiel za iskazivanje stupnja, kao da stalno naglašavaju, npr.: Mi estas tiom forta, kiom vi. Usporedite s rečenicom iz Fundamenta: Mi estas tiel forta, kiel vi. Takav "tiom-kiom-izam" je potpuno stran Fundamentu i načinu kako je Zamenhof govorio. Osim toga, oni koji stalno koriste tiom-kiom gube mogućnost upotrebe tiom i kiom za naglašavanje.