მიმღეობა არის სიტყვა, რომელიც მოქმედებას ან მდგომარეობას წარმოადგენს მოცემული ქვემდებარის ან დამატების გარკვეულ ნიშან-თვისებად. იგი სპეციალური მიმღეობითი სუფიქსებით იწარმოება. არსებობს ექვსი ასეთი სუფიქსი, სამი მოქმედებითი - ANT, INT, ONT და სამი ვნებითი - AT, IT, OT.

მიმღეობა და ზედსართავები

აქტიური მიმღეობა წარმოადგენს მისი ქვემდებარის მოქმედებას ან მდგომარეობას:

პასიური მიმღეობა წარმოადგენს მისი დამატების მოქმედებას ან მდგომარეობას, როგორც აღწერას:

ვნებითი მიმღეობა მხოლოდ იმ მოქმედებასთანაა დასაშვები, რომელსაც დამატება გააჩნია. დაუშვებელია ვთქვათ მაგ. okazata, რადგან შემასმენელს okazi ვერასოდეს ექნება დამატება. ყველა IĜ-სუფიქსიანი ზმნა გარდაუვალია. ამიტომ ...iĝata, ...iĝita და ...iĝota ყოველთვის გამორიცხულია.

ხმოვნები მიმღეობაში იგივეა, რაც ხმოვნები ზმნურ დაბოლოებებში AS, IS და OS. ასევე მნიშვნელობებიც ძალიან მსგავსია, მაგრამ არა სრულიად იგივე. AS ძირითადად ახლანდელ მოქმედებას აღნიშნავს, მაშინ როცა ANT და AT მოქმედების განგრძობასა ან განმეორებას გვიჩვენებენ. IS უჩვენებს, რომ მოქმედება უბრალოდ უკვე მოხდა, ხოლო INT და IT უჩვენებს, რომ მოქმედება შესრულდა სხვა რომელიმე გარკვეულ მოქმედებამდე ადრე. OS აღნიშნავს მომავალ დროს, ხოლო ONT და OT აღნიშნავს მდგომარეობას რაიმე მოქმედების დაწყებამდე, ხშირად იმ ნიუანსით, რომ განზრახულია კონკრეტული მოქმედების დაწყება და რომ ის მალე შესრულდება:

შენიშვნა: ზოგნი US დაბოლოების საპასუხო მიმღეობებს იყენებენ, UNT და UT: skribunta viro = „კაცი, რომელსაც შეეძლო [და]ეწერა", skributa letero = „წერილი, რომელიც შესაძლოა დაწერილიყო“. მაგრამ მიმღეობათა ამგვარი ხმარება ოფიციალური ესპერანტოს წესებისაგან შორსაა. მათი ხმარება ხშირად მხოლოდ გაუგებრობებს აწყდება.

მიმღეობა და ზმნიზედა

E-დაბოლოებიანი მიმღეობა წინადადების ქვემდებარესთან დაკავშირებულ დამატებით მოქმედებას აღნიშნავს. ორი წინადადების თქმის ნაცვლად, შეგვიძლია მათი გაერთიანება:

ასეთი კომბინირებული წინადადებები ყველაზე ხშირად წერილობით ენაში გვხვდება. ისინი მრავალ საგანს შორის არსებულ კავშირებს ოდნავ რთული და კომპლექსური ფორმით წარმოგვიდგენენ. სასაუბრო ენა ხშირად ასეთ საგნებს მეტი სიტყვით გამოხატავს.

ასეთ წინადადებებში ზმნიზედური მიმღეობა აზრობრივად უნდა იყოს შემასმენლის ქვემდებარის აღწერა:

არ თქვათ: Promenante sur la strato venis subite ideo al mi en la kapon. შემასმენელ venis ქვემდებარეა ideo. ასე რომ, წინადადება ნიშნავს, რომ იდეა გზაზე სეირნობდა, რაც ცხადია არაა სასურველი მნიშვნელობა. საჭიროა ვთქვათ: Promenante sur la strato mi subite ekhavis ideon en la kapon. ან: ქუჩაში სეირნობისას უცებ თავში იდეა მომივიდა.

მიმღეობა და არსებითი სახელი

O დაბოლოებიანი აქტიური მიმღეობა მოქმედების ან მდგომარეობის აზრობრივ ქვემდებარეს უჩვენებს. O დაბოლოებიანი პასიური მიმღეობა კი აზრობრივ დამატებას აღნიშნავს. სპეციალური წესის მიხედვით, O-მიმღეობა ჩვეულებრივ პიროვნებას აღნიშნავს:

დაუშვებელია სუფიქს UL-ის დამატება, რადგან საკუთრივ O-მიმღეობა აღნიშნავს პიროვნებას.

თუკი საუბარია არა პიროვნებაზე, არამედ საგანზე, უნდა დავუმატოთ სუფიქსი AĴ: skribitaĵo, legataĵo, plenumitaĵo, plaĉantaĵo. მაგრამ როცა AĴ გვაქვს, მიმღეობითი სუფიქსი ხშირად ზედმეტია. ჩვეულებრივ საკმარისია ხოლმე skribaĵo, legaĵo, plenumaĵo, plaĉaĵo.

თუმცა ზოგჯერ O დაბოლოებიანი მიმღეობა პიროვნებისაგან განსხვავებულ საგანს უჩვენებს, მეტწილად მათემატიკურ შინაარსაა და ა.შ.:

პირის აღმნიშვნელი ქვემდებარისგან ჩვეულებრივ ზედსართავი სახელის მიღებაა შესაძლებელი. ეს შეუძლებელია ქვემდებარული მიმღეობების შემთხვევაში, რადგან A-მიმღეობებს სხვა მნიშვნელობები გააჩნიათ:

შენიშვნა: სიტყვა Esperanto (მთავრულით) თავდაპირველად წარმოადგენდა მიმღეობას მნიშვნელობით „მოიმედე“, მაგრამ დღესდღეობით იგი ენის სახელწოდებაა და მიმღეობად აღარ მიიჩნევა. შეგვიძ₾ია ვაწარმოოთ ზედსართავი სახელი Esperanta = „ენა ესპერანტოსთან დაკავშირებული“. თუმცა სიტყვა esperanto (პატარა ასოთი) მიმღეობაა და ჩვეულებრივად ნიშნავს „მოიმედეს“.

შეერთებული (კომბინირებული) ზმნები

დამხმარე სიტყვით esti და სხვადასხვა მიმღეობებით შეგვიძლია ზუსტად გამოვხატოთ კილოს, დროის, ხანგრძლივობისა და ა.შ. განსხვავებული ნიუანსები. მარტივი ზმნები AS-ით, IS-ით, OS-ით, US-ითა და U-თი ზოგადად რეკომენდებულია, მაგრამ ზოგ შემთხვევაში, მოქმედების დეტალურად წარმოსადგენად შესაძლებელია კომბინირებული ფორმის გამოყენება. შეგვიძლია კომბინირება esti-ს ყველა ფორმისა (esti, estas, estis, estos, estu, estus) ექვსივე მიმღეობასთან. ეს ზმნათა 36 სხვადასხვა შესაძლებლობას იძლევა. თუმცა ზოგიერთ ამ ფორმათაგანი პრაქტიკაში იშვიათად იხმარება ცოტა უცნაური ან ზედმეტად ნიუანსური მნიშვნელობების გამო. სხვები საჭირო და მნიშვნელოვან ნიუანსებს აღნიშნავენ, მაგრამ ამისათვის სხვა უფრო მოსახერხებელი და ხელსაყრელი საშუალებები არსებობს. აი რამდენიმე მაგალითი:

შეერთებული ANT-ფორმები ძალიან იშვიათადაა საჭირო. ისინი ხაზგასმით უჩვენებენ, რომ რაღაც მიმდინარეობს, როდესაც რაიმე სხვა ხდება. ჩვეულებრივ, საკმარისია უბრალო ზმნები. თანადროულობის ხაზგასასმელად შეგვიძლია ვიხმაროთ (ĝuste) tiam. შეერთებული INT-ფორმები უფრო ხშირადაა საჭირო. ისინი შესაძლოა დაგვჭირდეს იმის გამოსახატად, რომ მოქმედება უკვე მოხდა სხვა რაიმემდე ადრე. თუმცა ხშირად ამას შესაბამისი კონტექსტი უკეთ უჩენებს. საჭიროებისამებრ შეიძლება გამოგვადგეს გამოთქმები jam-ით, antaŭe-თი, ĵus-ით, post kiam-ითა ან antaŭ ol-ით. შეერთებულო ONT-ფორმები მალე მოსახდენ ან განზრახულ მოქმედებათა აღსანიშნად იხმარება. ეს ასევე baldaŭ-მ და სხვადასხვა ზმნებმაც შესაძლოა გვიჩვენოს, ხშირად უფრო ცხადადაც კი.

შეერთებული IT-ფორმები ანალოგიური INT-ფორმებისაგან ოდნავ განსხვავდება. შეერთებული INT-ფორმა ყოველთვის რაიმე სხვა მოქმედებამდე უკვე მომხდარ მოქმედებას უჩვენებს. შეერთებული IT-ფორმა უჩვენებს მოქმედების შესრულებას ან მოქმედებას, რომელმაც შედეგი აჩვენა. IT-ფორმას შეუძლია სხვაზე ადრინდელი დროის ჩვენება, მაგრამ უმეტესად ეს ასე არაა:

ზოგჯერ შესაძლოა გაუგებრობა წარმოიშვას იმაზე, თუ IT-ფორმა ნაადრევ მოქმედებას აღნიშნავს თუ უკვე შესრულებულს. ამ შემთხვევაში დროის ცხადად აღმნიშვნელი დამატებით გამოთქმები უნდა დავიხმაროთ; თუმცა პრაქტიკაში ისინი იშვიათადაა საჭირო: Kiam via domo estis konstruata, mia domo estis jam longe konstruita. Estis konstruita refers to a time previous to estis konstruata. Antaŭe ni iradis en la lernejon kaj iom lernis, kaj poste ni estis konfirmitaj. Estis konfirmitaj occurs at a later time than iradis and lernis.

ზოგჯერ esti + მიმღეობის მაგივრად პირდაპირ მიმღეობას აქცევენ ზმნად, ისევე როგორც ხშირად პირდაპირ სხვა ზედსართავებს აძლევენ ზმნის ფორმას: estas leganta → legantas, estis legonta → legontis, estus leginta → legintus, estas legata → legatas, estos legita → legitos და სხვ.

ასეთი ფორმები სავსებით ლოგიკური და რეგულარულია, მაგრამ სამწუხაროდ პრაქტიკაში ისინი რთულად გასაგებია. სიტყვები, როგორებიცაა legintos ზედმეტად ბევრ ინფორმაციას შეიცავს ზედმეტად მოკლე ფორმაში. Esti-ანი ჩვეულებრივი შეერთებული ფორმები ასეთ იშვიათ შემთხვევებში უკეთესია, როცა ჩვეულებრივ ზმნურ ფორმებს ვერ ვიყენებთ (legis, legos და ა.შ.).

მაგრამ ზოგიერთი ასეთი შემოკლებული ფორმა რელაურად პრაქტიკაში უკვე დამკვიდრდა. განსაკუთრებით პოპულარულია INTUS-ფორმები. ჩვეულებრივი US-ფორმა სრულიად არადროითია, მაგრამ ბევრი US-ზმნებს ახლანდელ დროს უკავშირებს და წარსულზე საუბრისას კი იყენებენ INTUS-ს: Se mi sciintus tion, mi agintus alie. = Se mi estus sciinta tion, mi estus aginta alie. შეგვიძლია უბრალოდ ვთქვათ Se mi (tiam antaŭe) scius tion, mi (tiam) agus alie.

საკმაოდ ხშირია აგრეთვე ATAS-ფორმებიც: Bezonatas novaj fortoj en nia organizo. = Estas bezonataj... Serĉatas nova redaktisto por la revuo. = Estas serĉata...

პასივი (ვნებითი გვარი)

გარდამავალზმნიანი წინადადებები მოქმედებითიდან ვნებით გვარზე შეგვიძლია გადავიყვანოთ. ვნებითი გვარი (პასივი) ფაქტობრივად მოქმედების წარდგენის შებრუნებულ გზას წარმოადგენს. წინადადების ვნებითად გარდაქმნისას სამი ცვლილება ხდება:

• დამატება იქცევა ქვემდებარედ (და კარგავს აკუზატივის N დაბოლოებას).
• შემასმენელი შეერთებულ ზმნად იქცევა: esti + პასიური მიმღეობა.
• აქტიური ქვემდებარე ქრება ან იქცევა de-დამატებად.

La knabino vidas la domon. - გოგონა სახლს ხედავს.

• la domon → la domo
• vidas → estas vidata
• la knabino → de la knabino

→ La domo estas vidata de la knabino. - სახლს გოგონა უყურებს.

Li batis sian hundon per bastono. - თავის ძაღლს ჯოხით სცემა.

• sian hundon → lia hundo
• batis → estis batata
• li შესაძლოა გაქრეს

→ Lia hundo estis batata per bastono. - ძაღლი ჯოხით იცემა (ძაღლს ჯოხით სცემეს).

ვნებითი იხმარება აქტიური ქვემდებარიდან საკუთრივ მოქმედებაზე ყურადღების გადასატანად. ასევე მეტ ყურადღებას იღებს უწინდელი დამატება (ახლანდელი ქვემდებარე). პასივი მეტწილად მაშინ გამოიყენება, როდესაც საუბარია ძალიან ზოგად რაიმეზე, როცა აქტიური ქვემდებარე ძლივსღა არსებობს.

თუკი ვნებით წინადადებაში მოქმედებითის თავდაპირველი შინაარსის შენარჩუნება გვსურს, უნდა გამოვიყენოთ წინდებულები de: Ĝi estis trovita de mia frato. = Mia frato trovis ĝin. La piano estas ludata de vera majstro. Vera majstro ludas la pianon. წინდებულ de-ს უამრავი მნიშვნელობა აქვს, მაგრამ ვნებით მიმღეობასთან de თითქმის მუდამ მომქმედს აღნიშნავს. გაუგებრობის რისკის შემთხვევაში შეგიძლიათ იხმაროთ fare de: Ĝi estis forprenita fare de mi. = Mi forprenis ĝin.

თუკი ვნებით წინადადებაში ქვემდებარე დამოკიდებული წინადადება, ინფინიტივი ან ზმნიზედაა (ან რაოდენობირივი ზმნიზედური ნაწილაკი), ვნებით მიმღეობას უნდა ჰქონდეს E-დაბოლოება: Oni interkonsentis, ke mi faru tion. → Estis interkonsentite, ke mi faru tion. Oni ordonis al mi fari tion. → Al mi estis ordonite fari tion. Oni atribuis multe (= multon) al tiu rakonto. → Multe estis atribuite al tiu rakonto. ზოგჯერ გარდამავალი ზმნა წინადადებაში დამატების გარეშე გვხვდება. თუკი ასეთ წინადადებას ვნებითად გარდავქმნით, შედეგად მივიღებთ უქვემდებარე ვნებით წინადადებას. ამ დროს E-დაბოლოება მიმღეობასაც უნდა ჰქონდეს: Oni parolis pri tio. → Pri tio estis parolate.

ვნებითი — მიმღეობის არჩევა

ვნებითში მიმღეობის არჩევა იმაზეა დამოკიდებული, თუ რისი გამოხატვა გვსურს. უნდა ვიხმაროთ AT-მიმღეობა, თუკი საუბარია თანდათანობით განგრძობით მოქმედებაზე, ან სულაც მოქმედების გამეორებაზე. IT-მიმღეობა უნდა ავირჩიოთ მაშინ, თუკი უფრო მნიშვნელოვანია მოქმედების შესრულება ან შედეგი. ხოლო OT-მიმღეობის ხმარებით აღვნიშნავთ მოქმედებამდელ მდგომარეობას.

AT

განგრძობა ან გამეორება

IT

შესრულება ან შედეგი

OT

მდგომარეობა ან მოქმედება

როცა AT-სა და IT-ს შორის არჩევა გვიჭირს, შეგვიძლია საკონტროლო გამოთქმები გამოვიყენოთ უფრო მნიშვნელოვანი ნიუანსის გასარკვევად:

თუკი ფორმის სრულიად შეუცვლელად შეგვიძლია დავამატოთ თანდათანობით, უფრო და უფრო ან განუწყვეტლივ, მაშინ ასევე AT-იც გამოდგება, რადგან თანდათანობით და უფრო და უფრო ხაზს უსვამენ განგრძობითობას, ხოლო განუწყვეტლივ გადმოსცემს განმეორებას.

თუკი აზრის შეუცვლელად შეგვიძლია დავამატოთ აუცილებლად, რეალურად, ნამდვილად, მაშინ ასევე IT-იც გამოდგება, რადგან აუცილებლად ხაზს უსვამს განზრახვის აღსრულებასა ან შედეგის მიღწევას.

ზოგ ზმნას ორი განსხვავებული მნიშვნელობა გააჩნია და მიმღეობის არჩევა იმაზეა დამოკიდებული, თუ ამ ორიდან ზუსტად რომლის გამოყენება გვსურს. ასეთი ზმნის კლასიკური მაგალითია okupi, რომელიც შეიძლება ნიშნავდეს „დაკავებით აღებას“ ან „დაკავებით დაჭერას“. აღება ჩვეულებრივ მომენტალურ ქმედებას აღნიშნავს და ამიტომაც შესრულებაა საინტერესო. დაკავება უფრო ხანგრძლივი პროცესია და ამიტომ საინტერესოა განგრძობა. თუმცა აღებას ლოგიკურად დაკავება მოსდევს და დაკავებამდე აღება ხდება. ამიტომ okupi-სთან ხშირად გამოიყენება AT ან IT-ფორმები სურვილისამებრ პრაქტიკული განსხვავებების გარეშე: Mi estas tre okupata de mia laboro. = Mia laboro nun "tenas min" (plu kaj plu), ĉar ĝi antaŭe "prenis min". Mi estas tre okupita de mia laboro. = Mia laboro (definitive) "prenis min", kaj tial ĝi nun "tenas min". სხვა მაგალითია ზმნა „kovri“: Li kovris la plankon per tapiŝo. → La planko estis kovrita (de li) per tapiŝo. აქ საუბარია რეალურ შედეგზე მოქმედებისა „იატაკზე დადება“. Tapiŝo kovris la plankon. → La planko estis kovrata de tapiŝo. აქ საქმე ეხება თანდათანობით განგრძობას მოქმედებისა „იატაკზე დადება“. მეტწილად IT-ფორმები გამოიყენება ზმნებთან, როგორიცაა okupi და kovri, მაგრამ გამოსახატი სასურველი აზრის მიხედვით, გვაქვს მათ შორის ზუსტის ხმარების თავისუფალი არჩევანი.

ზოგჯერ AT-მიმღეობის გამოყენებას ირჩევენ, როდესაც მოქმედება მხოლოდ განუხორციელებელ თეორიულ შესაძლებლობას წარმოადგენს ან როდესაც მოქმედება უარყოფილია, ანაც კონტექსტი განხორციელების იდეას როგორღაც აშორებს: Ŝi estis nun en tia aĝo, ke ŝi devis esti konfirmata. საუბარია მხოლოდ დადასტურების მოვალეობაზე. ჯერ უცნობია რეალურად შესრულდა თუ არა დადასტურება. Ili volas, ke tia aŭ alia ŝanĝo estu farata jam nun. ცვლილებები შესრულდება თუ არა უცნობია. La unueco de Esperanto neniam estos rompata. განცალკევება არასდროს მოხდება. Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. საუბარია ყოველთვის ვალიდურ პრინციპზე. ამგრავად, განგრძობითობის იდეა განხორციელების (შესრულების) იდეაზე კიდევ უფრო მნიშვნელოვანი ხდება. მაგრამ ასევე შეგვიძლია ასეთ წინადადებებში IT-ფორმა გამოვიყენოთ. თავისუფალი არჩევანი დამოკიდებულია სწორედ იმ ნიუანსზე, თუ ზუსტად რისი თქმა გვსურს.

განმეორებით მოქმედებებში ჩვეულებრივ იხმარება AT, რადგან გვაინტერესებს განმეორება, მაგრამ ზოგჯერ შეგვიძლია ყოველ ცალკეულ განმეორებაზე ვკონცენტრირდეთ და IT გამოვიყენოთ. განმეორებათა ზუსტი რიცხვის ჩვენებისას შესრულების იდეა უფრო მნიშვნელოვანი ხდება და მაშინ ჩვეულებრივ IT-ფორმას ვიყენებთ: Dum la milito tiu vilaĝo estis ofte prirabata kaj bruligata. Dum la milito tiu vilaĝo estis kvarfoje prirabita kaj bruligita.

შენიშვნა: ზოგი ესპერანტისტი AT-ისა და IT-ის არჩევის ზემოხსენებულ პრინციპს არ იზიარებს. მათი აზრით AT უნდა ნიშნავდეს „ზუსტად მაშინ“-ს, ხოლო IT - „მანამდე“-ს. ისინი იყენებენ წინადადებებს, როგორებიცაა: Mi estis naskata en Januaro. La ŝlosilo estis perdata hieraŭ. Subite li estis trafata de kuglo. ასეთ ენობრივ დეტალს ესპერანტოში „ატიზმი“ (atismo) ეწოდება (ასევე „tempismo“). ჩვეულებრივ ესპერანტოში ასეთ ფრაზებში IT იხმარება და ამიტომ გამოთქმა „itismo“-ც („იტიზმი“) დამკვიდრდა (ასევე „aspektismo“). „Itismo“-სა და „atismo“=ს საკითხს საბოლოოდ წყვეტს სამი მოდელური წინადადება Fundamento-ში: Georgo Vaŝington estis naskita la dudek duan de Februaro de la jaro mil sepcent tridek dua. Li sentis sin tiel malfeliĉa, ke li malbenis la tagon, en kiu li estis naskita. Mia onklo ne mortis per natura morto, sed li tamen ne mortigis sin mem kaj ankaŭ estis mortigita de neniu; unu tagon, promenante apud la reloj de fervojo, li falis sub la radojn de veturanta vagonaro kaj mortiĝis.