Rodzaje słów
Istnieją dwa rodzaje słów w Esperancie: finaĵvortoj i vortetoj:
Słowa potrzebujące końcówek gramatycznych
Większość słów w Esperanto to słówka potrzebujące końcówek gramatycznych. Składają się z rdzenia (lub wielu rdzeni) + końcówka gramatyczna, np.: patr/o, roz/o, sun/o, am/o, kol/tuk/o, san/a, verd/a, hel/ruĝ/a, eg/e, aparten/i, bril/as, est/os, rond/ir/as.
Rdzenie opisują i wyrażają różne idee: zwierzęta, ludzi, działania, cechy, wartości abstrakcyjne, konkretne cechy itp. Rdzeń nie może jednak pojawić się jako samoistne słowo, ale potrzebuje końcówki gramtycznej. Istnieje dziewięć końcówek słowotwórczych: O, A, E, I, AS, IS, OS, US i U. Jeśli jedno z tych zakończeń zostanie dodane do rdzenia wyrazowego, staje się on słowem. Zasadniczo każdy rdzeń wyrazowy może posiadać dowolną końcówkę gramatyczną: hom/o, hom/a, hom/e, hom/i, hom/as itp., blu/o, blu/a, blu/e, blu/i, blu/as itp., kur/o, kur/a, kur/e, kur/i, kur/as itp. .
Niektóre rdzenie są używane głównie w słowotwórstwie. Nazywa się je afiksami (formantami) np.: EBL, UL, MAL, GE i inne.
Słówka, które nie potrzebują końcówek gramatycznych i mogą pojawić się w zdaniu w swojej formie podstawowej. Jest to ograniczona grupa wyrażeń, opisujących podstawowe idee, czy też pojęcia gramatyczne itp. Są to zwłaszcza przyimki, np.: al, de, en; zaimki osobowe, np.: mi, vi, ŝi; rzeczownikowe jak i przymiotnikowe części mowy, np.: kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, ambaŭ; liczebnik, np.: unu, du, tri, dek, cent; spójniki (współrzędne), np.: kaj, aŭ; spójniki podrzędne, np.: ke, ĉu, se; przysłówkowe części mowy, np.: kie, tie, for, kiam, tiam, baldaŭ, hodiaŭ, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, ankaŭ, eĉ, jes, ne; wykrzyknienia, np.: adiaŭ, bis, ho.
45 słów z powyższej grupy posiada zakończenia, które wyglądają jak końcówki gramatyczne słów złożonych, ale nimi nie są. Są to m.in.: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies. Te słowa nazywa się słowami z tabeli (lub koleratywami).
Części zdania
Zdanie to ciąg wyrazów, wyrażających wspólnie daną myśl. {3}Część zdania{4} to wyraz lub grupa wyrazów pełniąca w zdaniu określoną funkcję.
Najważniejszą częścią zdania jest orzeczenie. Jest ono czasownikiem o jednej z końcówek gramatycznych „AS”, „IS”, „OS”, „US” lub „U” (zasadniczo nie o końcówce „I”): iras, sidis, batos, vidus, pensu itp.
Orzeczenie stanowi centrum zdania. Wszystkie inne (główne) części zdania są na różne sposoby związane z orzeczeniem. Wyróżnia się tu różne części zdania, np.: podmiot, dopełnienie (obiekt), okolicznik, wołacz, orzecznik.
-
La junulo legas libron. - Młody chłopak czyta książkę.
Czasownik legas jest orzeczeniem. La junulo stanowi podmiot. Wyraz libron jest natomiast dopełnieniem. Funkcję podmiotu wskazuje brak odpowiedniej (dla dopełnienia) końcówki gramatycznej. Obecna tutaj końcówka biernika „-N” wskazuje natomiast, że dany wyraz pełni rolę dopełnienia (bliższego).
-
Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto. - Jeździła cały dzień swoim samochodem.
Fraza tutan tagon jest okolicznikiem czasu (biernikowym), który pokazuje, jak długo trwało dane działanie. Wyrażenie per sia aŭto to okolicznik sposobu (przyimkowy), który informuje o narzędziu, służącym do wykonania czynności. Fakt pełnienia funkcji pierwszego okolicznika wskazuje końcówka gramatyczna biernika „-N”. Rolę drugiego okolicznika wskazuje natiomiast przyimek per.
-
Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ? - Andrzeju, czy spotkałeś dziś Pawła?
Część zdania Andreo to wołacz.
-
La apartamento de Andreo estas malgranda. - Mieszkanie Andrzeja jest małe.
Część zdania malgranda stanowi orzecznik (podmiotowy). Opisuje on podmiot la apartamento poprzez czasownik-orzeczenie estas:
Istnieją trzy przesłanki wskazujące jaką częścią zdania jest dany wyraz: forma mianownika, końcówka gramatyczna biernika „-N” oraz przyimki.
Części zdania składają się z słowa głównego, któremu mogą towarzyszyć różne {3}określenia{4}:
-
Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj. - Andrzej (Andreo) mieszka w pięknym apartamencie z dwoma pokojami.
W tym okoliczniku miejsca, rzeczownik apartamento jest słowem głównym. Ponadto okolicznik ten zawiera przymiotnik bela, który jest epitetem słowa głównego, a takżę frazę kun du ĉambroj, która stanowi przydawkę/suplement rzeczownika apartamento. (Podrzędna część zdania kun du ĉambroj nie ma bezpośredniego związku z orzeczeniem, lecz jest jedynie częścią okolicznika en bela apartamento kun du ĉambroj).
Zobacz też listę terminów gramatycznych we Wprowadzeniu.