Litery
Oto alfabet esperanta:
- Aa ami kochać
- Bb bela piękny
- Cc celo cel
- Ĉĉ ĉokolado czekolada
- Dd doni dać
- Ee egala równy
- Ff facila łatwy
- Gg granda duży
- Ĝĝ ĝui cieszyć się (czymś)
- Hh horo godzina
- Ĥĥ ĥoro chór
- Ii infano dziecko
- Jj juna młody
- Ĵĵ ĵurnalo magazyn (pismo)
- Kk kafo kawa
- Ll lando kraj
- Mm maro morze
- Nn nokto noc
- Oo oro złoto
- Pp paco pokój
- Rr rapida szybki
- Ss salti skakać
- Ŝŝ ŝipo statek
- Tt tago dzień
- Uu urbo miasto
- Ŭŭ aŭto auto
- Vv vivo życie
- Zz zebro zebra
| Wielkie litery | A, B, C, Ĉ, D, E, F, G, Ĝ, H, Ĥ, I, J, Ĵ, K, L, M, N, O, P, R, S, Ŝ, T, U, Ŭ, V, Z |
|---|---|
| Małe litery: | a, b, c, ĉ, d, e, f, g, ĝ, h, ĥ, i, j, ĵ, k, l, m, n, o, p, r, s, ŝ, t, u, ŭ, v, z |
| Nazwy liter | a, bo, co, ĉo, do, e, fo, go, ĝo, ho, ĥo, i, jo, ĵo, ko, lo, mo, no, o, po, ro, so, ŝo, to, u, ŭo, vo, zo |
Wielkie i małe litery
Wszystkie litery istnieją w dwóch formach: wielka litera (majuskuła, wersalik) oraz mała litera (minuskuła, litera tekstowa). Małe litery to normalne formy literowe. Wielkiej litery używa się zwykle jako pierwszej litery w zdaniu i na początku nazw własnych.
Znaki nad literami (znaki diaktryczne)
W esperancie jest sześć unikatowych liter: Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ i Ŭ. Posiadają one znaki diakrytyczne. Ten znak diakrytyczny ^ nazywa się cyrkumfleks lub daszek. Znak nad U nazywa się haczyk.
Kiedy nie da się użyć właściwego znaku diakrytycznego, stosuje się alternatywny zapis. Oficjalnie alternatywą jest zapis z H, który znajduje się w Fundamencie Esperanta. W zapisie z H używa się H dodanego zamiast cyrkumfleksu, a daszek nad U zupełnie się opuszcza: ch, gh, hh, jh, sh, u. W tekstach komputerowych, poczcie elektronicznej itp. stosuje się dodany iks, X zamiast cyrkumfleksu i daszka: cx, gx, hx, jx, sx, ux.
Wymowa
Litery A, E, I, O, U są samogłoskami. Wszystkie pozostałe są spółgłoskami. Nie istnieją w esperancie nieme głoski, każda litera musi być wymówiona.
Samogłoski
| Samogłoska | Opis | Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny- symbole |
|---|---|---|
| I | - jak polskie i | [i] |
| U | - jak polskie u | [u] |
| E | - jak polskie e | [e] |
| O | - jak polskie o | [o] |
| A | - jak polskie a | [a] |
Akcent
W słowach zawierających kilka samogłosek, jedna z samogłosek jest wymawiana mocniej niż pozostałe, posiada akcent. Akcent pada zawsze na przedostatnią samogłoskę (tutaj zaznaczone wielką literą), tak jak w większości słów w języku polskim: tAblo, nenIam, rapIda, taksIo, familIo, revolvEro, krokodIloj, eskImo, diskUtas, mEtro, metrOo, Apud, anstAtaŭ, trIcent, mAlpli, Ekde, kElkmil itd.
Końcówka O może być zastępowana przez apostrof. Apostrof jest uznawany za samogłoskę (niewmawianą) i nie zmienia akcentu: taksI', familI', revolvEr', metrO'.
Wariacje samogłosek
Miejsce wymowy samogłosek można dowolnie zmieniać w pewnych granicach. Ważne tylko, by samogłoski nie za bardzo zbliżyły się do którejś innej z pięciu samogłosek.
Długość samogłosek w esperancie nie ma znaczenia. Można według uznania wymawiać je długo, średnio długo lub krótko.
Wszystkie esperanckie samogłoski są wypowiadane "bez ruchu", co oznacza, że język porusza się bezgłośnie z jednej pozycji do drugiej podczas wypowiadania jednej samogłoski. Np. E nie brzmi jak "ej", O nie jak "oŭ".
Spółgłoski
| Spółgłoska | Opis | Międzynarodowy Alfabet Fonetyczny- symbole |
|---|---|---|
| B | - jak polskie b | [b] |
| P | - jak polskie p | [p] |
| D | - jak polskie d | [d] |
| T | - jak polskie t | [t] |
| G | - jak polskie g | [g] |
| K | - jak polskie k | [k] |
| V | - jak polskie w | [v] |
| F | - jak polskie f | [f] |
| Z | - jak polskie z | [z] |
| S | - jak polskie s | [s] |
| Ĵ | - jak polskie ż | [ʒ] |
| Ŝ | - jak polskie sz | [ʃ] |
| Ĥ | - jak polskie twarde h | [x] |
| H | - jak polskie h | [h] |
| C | - jak polskie c | [ts] |
| Ĝ | - jak polskie dż | [dʒ] |
| Ĉ | - jak polskie cz | [tʃ] |
| M | - jak polskie m | [m] |
| N | - jak polskie n | [n] |
| L | - jak polskie l | [l] |
| R | - jak polskie r | [r] |
| J | - jak polskie j | [j] |
| Ŭ | - jak polskie ł | [w] |
Półsamogłoski
Półsamogłoski J i Ŭ są wymawiane jak samogłoski, ale pełnią funkcję spółgłosek. Są zawsze krótkie i zawsze nieakcentowane. Półsamogłoski występują zawsze przed lub po samogłosce. Ŭ pojawia się zwykle jedynie w kombinacjach "aŭ" i "eŭ".
Wariacje spółgłosek
Kiedy bezdźwięczna spółgłoska stoi tuż przed dźwięczną spółgłoską, wielu ludzi ją udźwięcznia: akvo → "agvo", okdek → "ogdek". I na odwrót, kiedy dźwięczna stoi przed bezdźwięczną, często się ją ubezdźwięcznia: subtaso → "suptaso", absolute → "apsolute". Takie zmiany w zasadzie nigdy nie są poprawne, ale dopuszcza się je w powszechnym użyciu, o ile nie powodują nieporozumień. Niektórzy mogą być w niektórych przypadkach skłonni do ubezdźwięcznienia dźwięcznych spółgłosek kończących słowo: apud → "aput", sed → "set", hund' → "hunt", naz' → "nas". Takie zmiany jednak nie są akceptowane. Należy się ich starannie wystrzegać.
Użytkownicy niektórych języków wymawiają następujące po sobie KV oraz GV jako "kŭ" i "gŭ":akvo → "akŭo", kvin → "kŭin", gvidi → "gŭidi". Ŭ w esperanckich słowach nigdy nie może następować po spółgłosce, co właściwie całkowicie wyklucza możliwość nieporozumień, ale taka wymowa jest powszechnie odbierana za nieprawidłową.
W kilku językach dźwięki P, T, K, C, Ĉ wymawia się z przydechem , jak słabe H. W esperancie te spółgłoski zwykle występują bez przydechu, ale nie istnieją szczegółowe reguły. Można wiec wymawiać z przydechem, ale należy uważać, by nie brzmiało to jak pełne H.
Dźwięk L jest tworzony przez częściową szczelinę między zębami. Jeśli jest to jedyna blokada, L brzmi "jasno". Jeśli jednocześnie tylna część języka podnosi się do języczka podniebiennego, L brzmi "ciemno" (zbliżone do U). Takie ciemne L jest zupełnie dobrą alternatywą, należy jednak uważać, by nie brzmiało jak Ŭ. To może się zdarzyć gdy główna szczelina zębowa zanika.
Kiedy N stoi przed spółgłoską podniebienno-miękkopodniebienną (w języku polskim ż, sz, dż, cz) lub tylnojęzykową (g, k, twarde h), powstaje skłonność zmieniania N w spółgłoskę podniebienno-miękkopodniebienną (mała różnica) lub tylnojęzykową (duża różnica), w celu ułatwienia wymowy: tranĉi, manĝi, longa, banko itp. To nie problem, bo w Esperanto nie istnieje głoska nosowa podniebienno-miękkopodniebienna lub nosowa tylnojęzykowa, z którą N mogłaby zostać pomylona. Podobnie M dąży do wymowy wargowo-zębowej przed inną głoską wargowo-zębową: amforo, ŝaŭmvino itp. Także to nie wywołuje nieporozumień. Ale należy uważać, żeby nie wymawiać N wargowo-zębowo: infero, enveni itp., bo w takich przypadkach można by było mylić N i M, co jest nie do przyjęcia. Oczywiście zawsze można używać podstawowych sposobów wymawiania N i M.
Dźwięk R jest zwykle zębowy, ale właściwie nie ma znaczenia, gdzie tworzy się ten dźwięk. Np. welarne (tylnojęzykowe) R jest dobrą alternatywą. Ważne, by R było drżące. Także welarne R powinno być drżące, co oznacza, że języczek podniebienia drga naprzeciw języka. R jest tak samo drżące w dowolnym miejscu w słowie: np. w słowie rivero oba R są tak samo wymawiane. Używa się także innych wariacji dźwięku R i jest to powszechnie akceptowane w praktyce. Należy jednak dbać, by dźwięk ten nie był mylony z innymi spółgłoskami lub z którąś z pięciu samogłosek.
Długość spółgłosek w Esperancie nie ma żadnego znaczenia. Można według uznania wymawiać je długo, średnio lub krótko.