Definisjoner er småord som man setter foran substantivisk setningsdel for å bestemme identiteten til saken. Det viktigste definisjon er den bestemte artikkel la .
La -bestemt artikkel
Småordet la viser at man snakker om en bestemt sak, som kjennes av den tiltalte personen .
Man må ikke legge til endelser til la , hverken J, eller N:
- la domo = det av deg kjente huset
- la bela junulino = den av deg kjente vakre unge jenta
- la junulinoj = de av deg kjente ungjenter
- la altaj montoj = de av deg kjente høye fjell
- la ruĝajn krajonojn = de av deg kjente røde blyanter
Man kan i noen tilfeller bruke den forkortete apostrofformen I´ .
La står foran andre tillegg til substantivet. Eventuell preposisjon setter man foran la :
- en la domo
- ĉe la bela junulino
- pri la altaj domoj
Individuelle saker
Når det handler om individuelle saker ( ikke om art , la betyr at taleren antar at lytteren kjenner til saken. La betyr da mer eller mindre " du vet hvem jeg snakker om ".
Mangel av la (eller en annen bestemmelse) betyr at taleren antar at tilhøreren ikke kjenner til saken. Mangel på bestemmelseord betyr mer eller mindre " du vet ikke hvem jeg snakker om." Mangel på bestemmelsesord kan også bety at likhet ikke er viktig. Ikke bruk av la er da like viktig som bruken av la .
-
La rozo apartenas al Teodoro. - Rosen tilhører Teodor.
Fortelleren antar, at tilhøreren kan forstå, hvilken rose det handler om.
-
Al Teodoro apartenas rozo. - Til Teodor hører en rose.
Nå handler det om en rose som tilhøreren ikke kjenner.
-
Domo brulas! - Huset brenner !
Et individuelt hus brenner, men taleren er ikke sikker om tilhøreren vet hvilket hus det gjelder, eller mulig at taleren til og med ikke vet hvilket hus som brenner.
-
La domo brulas! - Huset brenner !
Fortelleren vil informere om at nå brenner det bestemte huset som tilhøreren sannsynligvis kjenner (mulig hjemmet hans).
-
Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne? - Det kom mange gjester til festen din, ikke sant ?
Gjestene er jo særskilte individer, men setningsdelen her multaj gastoj tjener bare til å informere om mengden av gjester. Deres individuelle eller gruppeidentitet er ikke viktig.
Tidligere nevnt
Normalt er noe kjent, fordi man tidligere har nevnt det. La betyr da at man igjen nevner noe som tidligere er blitt omtalt. Ikke bruk av la betyr at man innfører i fortellingen noe nytt:
-
Mi havas grandan domon. La domo havas du etaĝojn. - Jeg har et stort hus. Huset har to etasjer.
Ved den første omtale vet tilhøreren enda ikke hvilket hus det handler om. Derfor bruker ikke taleren la . Ved den andre omtalen legger taleren til la , for å vise at det handler om det nettopp omtalte huset.Hvis han da ikke hadde brukt la , måtte tilhøreren anta at det handlet om et annet hus enn det nettopp nevnte eller om et hus i allminnelighet (hvilket som helst hus).
-
En tiu ĉi skatolo estas frukto. La frukto estas ronda. - I denne esken er det en frukt. Frukten er rund.
For det første frukto ( utenla innleder en ny sak.Tilhøreren vet da at det finnes en frukt i esken. Etterpå kan taleren fortsette å snakke om den samme frukten med ordene la frukto .
-
Mi havas tri infanojn. La infanoj ofte ĝojigas min. - Jeg har tre barn. Barnene gjør meg ofte glad.
La viser at det handler på ny om de omtalte barna.
-
Sur la strato iris tri viroj. Ili aspektis kiel friponoj. Subite la tri friponoj malaperis en bankon. Ŝajnis, ke la banko estas prirabota. - På gaten gikk tre menn. De så ut som slyngler. Plutselig forsvant slynglene inn i banken. Det ser ut til at banken vil bli robbet.
Etter den første omtale av de tre mennene, og informasjonen om at de ser ut som slyngler, kan man enkelt kalle dem la (tri) friponoj . Setningsdelen la(tri)friponoj tjener som grunn til egennavn av nettopp disse tre mennene. Etter den første omtale av banken kan man kalle den la banko .
Det er ikke nødvendig å bruke nøyaktig de samme ordene for å kunne snakke om samme sak med la
-
Tre malproksime de ĉi tie loĝis reĝo, kiu havis dek unu filojn kaj unu filinon, Elizon. La dek unu fratoj iradis en la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro ĉe la flanko. - Fjernt herfra bodde det en konge, som hadde elleve sønner og en datter, Elizo. De elleve sønnene gikk til skolen med en stjerne på brystet og sabel ved siden.
Til tross for at man først omtalte dem med ordet filoj, kan man etterpå kalle dem la(dek unu)fratoj .
Ikke direkte nevnt, mulig å gjette
Ofte er noe kjent, fordi en annen nevnt sak klargjør dets eksistens, eller fordi tilhøreren har nødvendige opplysninger om verden:
-
Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias. - Jeg kjøpte en bil, men motoren virker ikke.
Motoren selv er ikke direkte nevnt tidligere, bare bilen, men fordi alle biler normalt har en motor, kan tilhøreren forstå, at det handler om motoren til den nettopp nevnte bilen. Man kunne også sagt gxia motoro , som er enda klarere.
-
Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo. - Jeg spiser med munnen og lukter med nesen.
Tilhøreren vet, at taleren er et menneske og at et menneske har munn og nese. La busxo og la nazo er det samme som min munn og min nese . Man kunne muligens forlate la , men da ville det lyde som om taleren tviler på, om lytteren vet, at et menneske har munn og nese.
Fullt beskrevet
En setningsdel kan ha tillegg eller supplement, som forklarer hva det handler om:
-
Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. - Der ligger hatten til far.
Tillegget de la patro klargjør om hvilken hatt det gjelder. Man underforstår, at far har bare en hatt. Hvis man ikke hadde brukt la , måtte man da anta at dette bare var en av hattene til far.
-
Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. - For i dag fikk jeg dobbel betaling.
Tillegget hodiauxa klargjør helt hvilken dag det gjelder.
-
Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. - Jeg gir tilbake pengene, som du lånte til meg.
Bisetningen kiun vi pruntis al mi klargjør fullt hvilke penger det gjelder.
-
Mi vojaĝis al la urbo Pekino. - Jeg reiste til byen Peking.
Navnet Pekino identifiserer helt byen.
Direkte sett
En sak kan være kjent på grunn av at tilhøreren ser den, eller på annen måte bemerker den:
-
La domo estas vere bela. - Huset er virkelig vakkert.
Slik kan man si når de som samtaler begge ser huset.
-
La floroj odoras tre bone. - Blomstene lukter meget godt.
Slik er det mulig å si, når tilhøreren selv ser eller lukter blomstene, og da lett forstår hvilke blomster det handler om.
Alminnelig kjent, unik
En sak kan være kjent, fordi den er helt unik, fordi det finnes bare en av denne saken, eller fordi den er slik fremstående eller spesiell at det handler bare om den:
-
La ĉielo estas blua. - Himmelen er blå.
Alle vet at det finnes en himmel. Mam kan da enkelt kalle den la cxielo .
-
La prezidanto de Usono diris, ke... - Presidenten i USA sa at...
Taleren antar at lytteren vet, at USA har en president, og bare en. Derfor kan man kalle han enkelt la prezidanto de Usono {2].
Slag, art
Ofte blir substantiv brukt for å snakke om arter, for å si kia noe er. Man kan gjøre det på forskjellige måter: uten la , med la , entall eller flertall. Ofte kan man bruke enhver måte etter ønske eller etter stilen.
Oftest bruker man ikke definisjon når man snakker om art. Man liksom betrakter arten som et ukjent individ, eller som et individ hvor identitet ikke er viktig.
-
Leono estas besto. - En løve er et dyr.
Man vil si at en løve er en av mange dyresorter, ikke plantesort eller annen sak.
-
Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. - En rose er en blomst og en due er en fugl.
Det handler om arter, ikke om individer.
-
Karlo estas kuracisto. - Karl er en lege.
Ordet kuracisto tjener ikke for å identifisere, men for å si hvilken profesjon Karl har.
-
Elizabeto estas patrino de tri infanoj. - Elisabet er mor til tre barn.
Setningsdelen patrino de tri infanoj er ikke brukt for å vise hvem Elisabet er, men for å informere om hva slags menneske hun er.
-
Akvo bolas je cent gradoj. - Vann koker ved hundre grader.
Man snakker ikke om en bestemt samling av vann, men om substansen vann generelt.
Noen ganger betrakter man arten som et innbilt kjent individ, og bruker la . Det er tilstrekkelig ofte en formell eller filosofisk stil. I slike tilfeller handler det klart om hele arten:
-
La gitaro estas tre populara instrumento. - Gitaren er et meget populært instrument.
Man presenterer en instrumentsort som om de skulle handle om et bestemt kjent instrument. Det kunne også vært mulig med: Gitaro estas...
-
La kato preferas varman klimaton. - Katten foretrekker et varmt klima.
Man presenterer dyreslag som et kjent individuelt dyr. Man kunne også si: Kato preferas...
-
La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko. - Bjørnen befinner seg både i Europa og i Amerika.
Utsagnet kunne ikke gjelde for en enkelt bjørn. Derfor er det ikke mulig å si: Urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.
-
La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mallumo. La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj. - Den kloke har sine øyne i hodet, og den ukloke går i mørke. Den kloke = enhver klok. Den ukloke = enhver uklok.
Hvis substantivet framkommer som et predikativ, må man absolutt bruke la , hvis det bare handler om art: Karlo estas advokato. Hvis man sier Karlo estas la advokato, da er betydningen " Karl er den advokaten, som vi nå snakker om " eller lignende.
Hvis det handler om saker som kan telles, kan man også presentere art ved flertallsord. Når man snakker om art er forskjellen mellom entall og flertall uviktig.
- Leonoj estas bestoj. = Leono estas besto.
- Rozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj.
- La leonoj estas bestoj.
- La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj.
Forbud mot la
Ikke bruk la ved en setningsdel, som har et annet bestemmelsesord . Andre bestemmelsesord er eiendomspronomen , tabellord ved U,A eller ES, småordet ambaux , og det halvbestemte unu :
-
Mia dorso doloras. - Ryggen min verker.
Ikke: La mia dorso doloras. Men det er mulig med la mia/via..., hvis det ikke forekommer et substantiv etter .)
-
Tiu domo estas granda. - Det huset er stort.
Nei:La tiu domo estas granda.
-
Ĉiuj gastoj jam venis. - Alle gjestene har allerede kommet.
Ikke: Ĉiuj la gastoj jam venis. Heller ikke: La ĉiuj gastoj jam venis.
-
Mi ŝatas ĉiajn legomojn. - Jeg liker allslags grønnsaker
Ikke: Mi ŝatas la ĉiajn legomojn.
-
Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. - Dens gjest jeg er, dens fest fester jeg.
Ikke: La kies gasto... la ties festo...
-
Mi legis ambaŭ librojn. - Jeg leste begge bøkene.
Ikke: Mi legis la ambaŭ librojn. Heller ikke : Mi legis ambaŭ la librojn.
Bruk ikke la foran vokativ
-
Kelnero, alportu al mi glason da biero! - Kelner, bring meg et glass øl !
Ikke si: La kelnero, alportu...
La i stedet for eiendomspronomen.
Man bruker ofte la istedet for eiendomspronomen når sammenhengen tydelig viser hvem det er som er eier. Dette skjer spesielt ofte når man snakker om kroppsdeler og slektninger:
- Li levis la kapon. = Li levis sian kapon. - Han løftet hodet = Han løftet hodet sitt.
- Mi montris per la fingro, kien li iru. = ...per mia fingro... - Jeg pekte med fingeren, hvor han skulle gå. = ...med fingeren min...
- Ŝi lavis al si la piedojn. = Ŝi lavis siajn piedojn. - Hun vasket føttene. = Hun vasket føttene sine.
- Ĉu Karlo venis kun la patro? = ...kun sia patro? - Kom Karl sammen med faren? = ... sammen med faren sin?
-
Diru al la patro, ke mi estas diligenta. La patro = mia patro (la patro de la parolanto)
- Si til far at jeg er flittig. Far = min far, dvs faren til den som snakker.Man bruker likevel ofte ordene Patro og Patrino (med stor begynnerbokstav) som egennavn uten la
LaLa i stedet for ĉiujalle{4}
Når det ikke er risiko for misforståelse, kan man bruke la i stedet for cxiuj :
- La gastoj eksidis ĉe la tablo. ≈ Ĉiuj gastoj eksidis... - Gjestene satt seg ved bordet. = alle gjestene satt seg..
-
Ĉi-vespere la Angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La Angloj ≈ ĉiuj Angloj. - I kveld vil engelskmennene presentere et teaterstykke i kongressalen. Engelskmennene = alle engelskmennene.
Situasjonen (kongressen) begrenser likevel meningen til cxiuj Angloj . Det handler om (mer eller mindre) alle engelskmenn som deltar på kongressen, og ikke om alle engelskmenn i verden.
La foran språknavn
La blir brukt foran språknavn, som består av adjektiv pluss ordet lingvo (ofte underforstått).Man bruker la fordi man ser på språkene som unikum: la Angla (lingvo), la Ĉina (lingvo), la Nederlanda (lingvo) o.a. Men man skal ikke bruke la ved de få språkene som har egne substantivnavn, f.eks. Esperanto, Sanskrito, Ido, Volapuko o.a.
La foran mest og minst
Når plej eller malplej er tilstede, handler det normalt om noe unikt, og man bruker la :
- La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. - Det ulykkelige barnet løp bort og gjemte seg i den nærmeste skogen.
- Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. - Han er meget lettroende: til og med de mest utrolige saker, som blir fortalt til han av de mest utroverdige menneskene, tror han straks.
Hvis det handler om sammenligning mellom to individuelle saker eller to grupper, bruker man vanligvis la (mal)pli i stedet for la(mal)plej :
- Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - En enke hadde to døtre. Den eldste [datteren] lignet slik på moren ved sin oppførsel og utseende, at enhver, som så henne, kunne tenke at han så moren.
Noen ganger plej viser ikke noe unikt, men den høyeste grad av egenskap eller måte. Da må man ikke bruke la :
-
Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. - Selv en veldig lur ulv blir til slutt fanget.
Det handler ikke om en bestemt kjent ulv, men om hvilken som helst ulv som er maksimum lur.
-
Li estas plej laca en la mateno. - Han er trøttest om morgenen.
Det handler ikke om sammenligning mellom forskjellige personer, men om sammenligning mellom diverse trøttheter fra den samme person på forskjellige tidspunkt.
-
Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue. - Den som kommer først, sitter best.
Plej står ikke foran substantivets setningsdel, men foran adverbets setningsdel.
La ved egennavn
Ikke bruk la ved ord som i seg selv er egennavn, fordi slike ord er klart definert i seg selv:
-
Pasintjare mi vojaĝis al Kanado. - I fjor reiste jeg til Canada.
Ikke si: ...al la Kanado.
-
Kie estas Francisko? - Hvor er Francisko ?
Ikke si: Kie estas la Francisko?
Ved vanlige ord, som er blitt egennavn, bruker man normalt la , fordi slike ord ikke selv er besemt:
-
Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda infano." - Og da sa Natten: "Hold deg til høyre og gå inn i den mørke furuskogen, jeg så at der forsvant Døden med ditt lille barn."
Natten og døden har roller i en fabel som personer med egne navn (det viser skriften med stor bokstav), men nokto og morto er vanlige substantiv, og derfor trenger la .
Når et vanlig egennavn har et adjektiv som tillegg, og hvis adjektivet ikke selv er del av egennavnet, bruker man normalt la . Det gjør en særlig når det handler om valg ( virkelig eller innbilt ) mellom flere saker med samme navn:
-
Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero. - Dobbelt viste seg billedet av Venus, av den jordiske Venus.
Venus er egennavn til en gudinne. For det første Venero forekommer uten la , etter de regler for normale egennavn. Etterpå finnes tillegget surtera med, og man må anvende la for å vise forskjellen. Det handler liksom om to forskjellige Venuser, den himmelske og den jordiske Venus.
-
Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. - Alle kjenner London, hovedstaden i Storbritannia, men ikke alle kjenner de andre Londonene i USA og Canada.
Londono har ikke la . Uttrykket aliaj Londonoj har likevel tillegget aliaj , og mottar da også la .
-
Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn. - Mange har besøkt London, hovedstaden i Storbritannia, men jeg har også besøkt andre Londoner.
Også her har Londono tillegg, men man kan ikke bruke la , fordi det ikke handler om alle andre London, og tilhøreren kan ikke vite, presist om hvilke London det handler om.
Andre definisjoner enn la kan forekomme foran alle egennavn, men bare sjelden er det behov for slike uttrykk:
- Ha, tie vi estas, mia Elizabeto! - Ha, der er du, min Elisabet !
- Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo? - Føler du frykt ovenfor denne Karolo ?
Halvdefinert én/ett
Noen språk bruker en spesiell ubestemt artikkel, som ofte er et ord som ligner på tallordet en . Ubestemt artikkel eksisterer likevel ikke på esperanto. Full ubestemthet viser man enkelt ved å ikke bruke bestemt artikkel. Men iblant bruker man unu som halvbestemt artikkel . Et slikt unu viser ikke antall, uten individualitet. Det viser at det handler om noe som er ukjent for tilhøreren men kjent for taleren :
-
Unu vidvino havis du filinojn. - En enke hadde to døtre.
Begynnelsen av et eventyr. Enda er det bare fortelleren som kjenner enken.
- Unu vesperon fariĝis granda uragano. - En kveld kom det en stor orkan.
Den halvdifinerte artikkelen unu er likevel aldri tvungen. Den er nyanseverktøy som man kan bruke ved behov.