Przedimek to część mowy występująca przed rzeczownikiem wskazująca na jego tożsamość i kategorię (określoną lub nieokreśloną). Najważniejszym przedimkiem jest przedimek określony la.
La – przedimek określony
Przedimek la wskazuję, że mówi się o pewnej rzeczy, już znanej osobie mówiącej.
Do przedrostka la nie dodaje się końcówek gramatycznych, w tym również końcówek „-J” lub „-N”.
- la domo = ten dom (który jest już znany)
- la bela junulino = ta piękna dziewczyna (wiadomo, o którą dziewczynę chodzi)
- la junulinoj = te dziewczyny (wiadomo, o których dziewczynach mowa)
- la altaj montoj = te wysokie góry (wiadomo, o których górach się mówi)
- la ruĝajn krajonojn = te czerwone kredki (już znane rozmówcom)
W niektórych przypadkach można użyć skróconej formy przedimka ze znakiem apostrofu l'.
La jest umieszczany przed epitetami (określeniami) danego rzeczownika. Natomiast ewentualny przyimek, umieszczany jest przed przedimkiem la.
- en la domo
- ĉe la bela junulino
- pri la altaj domoj
Osoby indywidualne
Kiedy mowa o indywidualnych osobach (nie zaś gatunkach), la oznacza, że mówca zakłada, iż słuchający zna (się na) temat(/cie) rozmowy. La oznacza tutaj, mniej-więcej frazę „wiesz o czym mówię”.
Brak przedimka la (lub innego przedimka) oznacza, że mówca zakłada, iż słuchający nie zna (się na) tematu(/cie) rozmowy. Brak przedimka oznacza mniej-więcej, niewypowiedzianą frazę "nie wiesz o czym mówię". Brak przedimka określonego może również oznaczać, że tożsamość tematu/obiektu rozmowy nie ma znaczenia. Nieużycie przedimka la jest przez to równie istotne jak użycie jego (la) użycie.
-
La rozo apartenas al Teodoro. - (Tamta) Róża należy do Teodory.
Mówca zakłada, że słuchacz rozumie, której róży dotyczny rozmowa.
-
Al Teodoro apartenas rozo. - Do Teodory należy róża.
Tutaj wspominana jest róża, o której rozmówca nie wiedział.
-
Domo brulas! - Dom płonie!
Pewien dom płonie, ale mówiący nie jest pewien, czy jego rozmówca wie, jaki jest to dom, lub też sam mówiący nie wie jaki dom płonie.
-
La domo brulas! - DOM płonie!
Mówiący chce poinformować, że ten dom, o którym słuchacz powinien wiedzieć (być może jego własny dom), płonie.
-
Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne? - Wielu gości przyszło na imprezę, prawda?
Chociaż goście to niewątpliwie określone, indywidualne osoby, to tutaj wyrażenie multaj gastoj służy tylko do poinformowania o liczbie gości. Ich indywidualna lub grupowa tożsamość nie ma natomiast znaczenia.
Wcześniej wspomniane
Zwykle coś jest znane, ponieważ zostało już wcześniej wspomniane. La oznacza wtedy, że wspomniano o czymś wcześniej omawianym. Nieużycie tutaj przedimka la oznacza, że do opowieści/rozmowy wprowadzono coś nowego (wcześniej nie wspomnanego):
-
Mi havas grandan domon. La domo havas du etaĝojn. - Mam duży dom. (Ten/mój dom) Ma dwa piętra.
Przy pierwszej wzmiance słuchacz nie wie, o jakim domie wspomina mówiący. Dlatego nie używa przedimka la. Przy drugim wymienieniu wspomnianego domu, mówiący dodaje la, aby wskazać, że mówi o domu już wspomnianym. W przypadku nie użycia la, słuchacz powinien przyjąć, że jest to inny dom, niż ten wcześniej wspomniany lub dom w znaczeniu ogólnym (jakikolwek inny).
-
En tiu ĉi skatolo estas frukto. La frukto estas ronda. - W tym pudełku jest owoc. (Ten) Owoc jest okrągły.
Pierwszy frukto (bez przedimka la) wprowadza nowy obiekt do rozmowy. Słuchacz wie, że w pudełku jest owoc. Następnie mówca może wciąż opowiadać o tym samym owocu poprzez użycie przedimka określonego: la frukto.
-
Mi havas tri infanojn. La infanoj ofte ĝojigas min. - Mam troje dzieci. (Te) Dzieci często mnie uszczęśliwiają.
La pokazuje, że znów wspomniano o wcześniej wymienionych dzieciach.
-
Sur la strato iris tri viroj. Ili aspektis kiel friponoj. Subite la tri friponoj malaperis en bankon. Ŝajnis, ke la banko estas prirabota. - Trzej mężczyźni chodzili po ulicy. Wyglądali niczym rabusie. Nagle trzej rabusie zniknęli w banku. Wydawało się, że bank zostanie obrabowany.
Po pierwszej wzmiance o trzech mężczyznach i informacji, że wyglądają na rabusiów, można po prostu określać ich mianem la (tri) friponoj. Fraza la (tri) friponoj służy jako okazjonalna nazwa własna już wspomnainych trzech mężczyzn. Po pierwszym wymienieniu danego banku można go nazywać la banko.
Nie trzeba używać dokładnie tych samych słów, aby móc mówić o tej samej rzeczy z przyimkiem la:
-
Tre malproksime de ĉi tie loĝis reĝo, kiu havis dek unu filojn kaj unu filinon, Elizon. La dek unu fratoj iradis en la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro ĉe la flanko. - Bardzo daleko stąd mieszkał król, który miał jedenaście synów i jedną córkę, Elżbietę. (Tych) Jedenastu braci poszło do szkoły z gwiazdą na piersi i szablą u boku.
Chociaż po raz pierwszy wspomniani chłopcy zostali określeni poprzez słowo filoj (synowie), to możliwe jest również użycie innego określenia np.: la (dek unu) fratoj (jedenastu braci).
Wspomniane niebezpośrednio, domyślne
Często coś jest znane, ponieważ inna wspomniana wcześniej rzecz pośrednio nawiązuje do niej lub też implikuje jej istnienie. Może również wynikać z ogólnej, a niezbędnej wiedzę posiadanej przez słuchacza (fakty powszechnie znane):
-
Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias. - Kupiłem samochód, ale silnik nie działa.
Sam silnik nie został bezpośrednio wspomniany wcześniej, w przeciwieństwie do samochodu, ale ponieważ każdy samochód zwykle ma silnik, słuchacz może zrozumieć, że jest to silnik właśnie wymienionego samochodu. Można też powiedzieć ĝia motoro (jego-samochodu silnik), by przekaz był bardziej przejrzysty.
-
Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo. - Jem ustami, a wącham nosem.
Słuchacz wie, że mówca jest człowiekiem, a ludzie zasadniczo posiadają zarówno usta jak i nos. La buŝo (usta) i la nazo (nos) odpowiadają tutaj mia buŝo i mia nazo. W takim przypadku przedimek la mógłby zostać pominięty, sugerowałoby to jednak, że mówiący wątpi w wiedzę słuchającego (o fakcie, że ludzie posiadają nos i usta).
W pełni opisane
Różne części zdania mogą posiadać określenie (epitet lub suplement), które to wyjaśnia, o czym dana fraza mówi:
-
Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. - Tu leży kapelusz ojca.
Określenie (suplement) de la patro wyjaśnia, o jaki kapelusz chodzi. Zakłada się, że istnieje tylko jeden (ten określony) kapelusz ojca. Gdyby nie użyć tutaj przedimka la, to sugerowałoby to, że chodzi o jeden z kilku (nieokreślonych) kapeluszy ojca.
-
Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. - Za (ten) dzisiejszy dzień otrzymałem podwójną płacę.
Epitet (określenie) hodiaŭa (dzisiejszy) w pełni wyjaśnia, o którym dniu mowa.
-
Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. - Oddaję ci (te) pieniądze, które mi pożyczyłeś.
Fraza kiun vi pruntis al mi w pełni wyjaśnia, o jakie pieniądze chodzi.
-
Mi vojaĝis al la urbo Pekino. - Podróżóję do miasta Pekin.
Nazwa Pekin w pełni identyfikuje dane miasto.
Bezpośrednio widoczne
Coś co może być znane, gdyż słuchacz widzi to bezpośrednio lub poznaje w dowolny inny sposób:
-
La domo estas vere bela. - (Ten) Dom jest naprawdę piękny.
Można tak powiedzieć gdy rozmówcy akurat widzą wspominany dom.
-
La floroj odoras tre bone. - (Te) Kwiaty pachną bardzo pięknie.
Można to powiedzieć, gdy słuchacz sam widzi lub czuje zapach wspomnianych kwiatów, a przez to łatwo rozumie, o jakie kwiaty chodzi.
Ogólnie znane, niepowtarzalne
Dana rzecz może być znana rozmówcy ponieważ jest dostatecznie wyjątkowa lub istnieje tylko jedna taka rzecz, albo kontekst sugeruje, że wypowiedź może dotyczyć wyłącznie jej:
-
La ĉielo estas blua. - Niebo jest niebieskie.
Wszyscy wiedzą, że istnieje niebo. Można je zatem określić jako la ĉielo.
-
La prezidanto de Usono diris, ke... - Prezydent USA powiedział, że
Mówiący zakłada, że jego rozmówca wie, że Stany Zjednoczone mają (jednego) prezydenta. Dlatego można go nazwać po prostu la prezidanto de Usono.
Gatunki (typy, kategorie)
Często zwykły rzeczownik jest używany do określania całego gatunku (typu/kategori), w celu wyjaśnienia jaki/jakiego rodzaju dany obiekt jest. Można to zrobić na różne sposoby: bez przedimka la, z użyciem la, za pomocą liczby pojedynczej lub mnogiej. Często można go stosować w dowolnej formie, w zależności od osobistego stylu lub preferencji.
Najczęściej przedimek określony nie jest używany, gdy mówi się o gatunkach (rodzajach/typach). To tak, jak gdyby uznać cały gatunek (rodzaj/typ) za jedną nieokreśloną jednostkę, lub za rzecz, której tożsamość nie ma znaczenia.
-
Leono estas besto. - Lew to zwierzę.
W założeniu oznacza to, że lew jest jednym z wielu gatunków zwierząt, a nie rośliną lub czymś innym.
-
Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. - Róża jest kwiatem, a gołąb ptakiem.
Mowa o gatunkach (typach/kategoriach), nie indywidualnych osobach/obiektach
-
Karlo estas kuracisto. - Karol jest lekarzem.
Słowo kuracisto nie służy identyfikacji, lecz określa zawód wykonywany przez Karola.
-
Elizabeto estas patrino de tri infanoj. - Elżbieta jest matką trójki dzieci.
Fraza patrino de tri infanoj jest użyte nie do wskazania kim jest Elżbieta, lecz w celu poinformowania jakim „rodzajem osoby” ona jest/jaką rolę pełni.
-
Akvo bolas je cent gradoj. - Woda wrze w temperaturze stu stopni.
Nie wspomina się tutaj o określonym zbiorniku wodnym, lecz o wodzie ogólnie, jako substancji.
Czasami postrzegamy cały gatunek jako jedną abstrakcyjną lecz określoną istotę i używamy wtedy przedimka la. Jest to dość powszechne w stylu formalnym lub filozoficznym. Przy tego typu okazjach jasnym jest, że chodzi o cały gatunek.
-
La gitaro estas tre populara instrumento. - Gitara jest bardzo popularnym instrumentem.
W tym przypadku typ instrumentu przedstawia się tak, jakby odnosił się do jego konkretnej, określonej sztuki. Inna możliwość to: Gitaro estas...
-
La kato preferas varman klimaton. - Kot lubi ciepły klimat.
W tym przypadku cały gatunek przedstawiono jako jedno znane, indywidualne zwierzę. Można również powiedzieć: Kato preferas...
-
La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko. - Niedźwiedzie występują zarówno w Europie, jak i w Ameryce.
To zdanie nie może zostać zastosowane w kontekście pojedynczego niedźwiedzia. Dlatego nie można powiedzieć: Urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.
-
La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mallumo. La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj. - „Mędrzec ma w głowie swojej oczy, a głupiec chodzi w ciemności.” (ten) Mędrzec = każdy mędrzec. (Ten) Głupiec = każdy głupiec.
Jeśli rzeczownik jest używany jako orzecznik (/predykat), to nie używa się przedimka la, gdy mówimy wyłącznie o gatunku (typie/kategori): Karlo estas advokato. Jeśli mówimy Karlo estas la advokato, wtedy znaczenie jest następujące: „Karol jest tym adwokatem, którego znasz" lub „Karol jest tym prawnikiem, o którym mówimy” lub też podobnie.
Gdy jest mowa o rzeczy policzalnej, można również przedstawić jej gatunek (typ/kategorię) za pomocą słowa w liczbie mnogiej. Kiedy mówimy o gatunku, różnica między liczbą pojedynczą a mnogą jest często niewielka:
- Leonoj estas bestoj. = Leono estas besto.
- Rozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj.
- La leonoj estas bestoj.
- La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj.
Kiedy nie używa się przedimka la
Nie używa się przedimka la z częścią zdania, który już posiada inny określnik. Innymi określnikami są zaimki dzierżawcze, korelatywy kończące się na „U”, „A” lub „ES”, część mowy ambaŭ i „częściowy określnik” unu:
-
Mia dorso doloras. - Bolą mnie plecy.
Nie: La mia dorso doloras. (Jednak można powiedzieć: la mia/via..., jeśli następnie nie występuje rzeczownik).
-
Tiu domo estas granda. - Ten dom jest duży.
Nie: La tiu domo estas granda.
-
Ĉiuj gastoj jam venis. - Wszyscy goście już przyjechali.
Nie: Ĉiuj la gastoj jam venis. Ani: La ĉiuj gastoj jam venis.
-
Mi ŝatas ĉiajn legomojn. - Lubię wszelkie warzywa.
Nie: Mi ŝatas la ĉiajn legomojn.
-
Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. - Czyim gościem jestem, tego święta świętuję.
Nie: La kies gasto... la ties festo...
-
Mi legis ambaŭ librojn. - Czytam obydwie książki.
Nie: Mi legis la ambaŭ librojn. Ani: Mi legis ambaŭ la librojn.
Nie używa się la przed wołaczem:
-
Kelnero, alportu al mi glason da biero! - Kelner(/rze), przynieś mi szklankę piwa!
Nie mów: La kelnero, alportu...
La zamiast zaimka dzierżawczego
Często używa się la zamiast zaimka dzierżawczego, jeśli kontekst jasno pokazuje, kto jest właścicielem. Jest to szczególnie częste, gdy mówimy o częściach ciała i krewnych:
- Li levis la kapon. = Li levis sian kapon. - Podniósł (tę) głowę. = Podniósł (swoją własną) głowę.
- Mi montris per la fingro, kien li iru. = ...per mia fingro... - Wskazałem (tym) palcem, dokąd on idzie. = …(moim) palcem…
- Ŝi lavis al si la piedojn. = Ŝi lavis siajn piedojn. - Umyła sobie (te) stopy. = Umyła (swoje) stopy.
- Ĉu Karlo venis kun la patro? = ...kun sia patro? - Czy Karol przyszedł z ojcem? = ...ze swoim ojcem?
-
Diru al la patro, ke mi estas diligenta. La patro = mia patro (la patro de la parolanto)
- Powiedz ojcu, że jestem pracowity. Ojciec = mój ojciec (ojciec rozmówcy).Często jednak słowa Patro i Patrino (zapisane dużą literą/majuskułą) są używane bez przedimka la tak, jak gdyby były to ich nazwy własne.
LaLa zamiast ĉiujĉiuj{4}
Kiedy nie ma ryzyka nieporozumień, można użyć przedimka la zamiast ĉiuj:
- La gastoj eksidis ĉe la tablo. ≈ Ĉiuj gastoj eksidis... - (Wszyscy) Goście usiedli przy stole. ≈ Wszyscy goście usiedli...
-
Ĉi-vespere la Angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La Angloj ≈ ĉiuj Angloj. - Dziś wieczorem (ci) Anglicy zagrają sztukę w sali kongresowej. (Ci) Anglicy ≈ wszyscy Anglicy.
Sytuacja (dany kongres/zlot) ogranicza jednak znaczenie wyrażenia wszyscy Anglicy. Chodzi o (mniej więcej) wszystkich Anglików uczestniczących w danym kongresie, a nie wszystkich Anglików na świecie.
La przed nazwami języków
Przedimek la jest używany przed nazwami języków, składających się z przymiotnika oraz słowa lingvo (słowo to jest często pomijane i traktowane jako domyślne). Przedimek la, jest używany w celu wskazania unikatowości języków: la Angla (lingvo), la Ĉina (lingvo), la Nederlanda (lingvo) itp. Nie nalęzy używać la w tych kilku językach, których nazwa własna posiada formę rzeczownika, np. Esperanto, Sanskrito, Ido, Volapuko itp.
La przed plej oraz malplej
Przy wykorzystaniu konstrucji plej lub malplej (najbardziej, najmniej), najczęściej mówi się o czymś wyjątkowym, stąd właśnie użycie przedimka określonego la:
- La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. - Nieszczęśliwe dziecko uciekło i ukryło się w najbliższym lesie.
- Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. - On jest bardzo łatwowierny: uwierzy w najbardziej niepojęte rzeczy, które powiedzą mu najbardziej niewiarygodni ludzie.
Porównując dwa elementy lub dwie grupy, zwykle używamy konstrukcji la (mal)pli zamiast la (mal)plej:
- Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - Jedna wdowa miała dwie córki. Starsza (=najstarsza) [córka] miała twarz i charakter tak podobne do matki, że każdy, kto ją zobaczył, mógł pomyśleć, że widzi jej matkę.
Czasami plej nie przedstawia obiektu wyjątkowego, ale raczej pokazuje wyższy stopień natężenia danej cechy, czy sposobu działania. W takim przypadku nie używa się przedimka la:
-
Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. - Nawet najprzebieglejszy lis zostanie w końcu złapany.
Nie mówimy tutaj o określonym, znanym lisie, ale o jakimkolwiek lisie, który jest niezwykle przebiegły.
-
Li estas plej laca en la mateno. - Najbardziej zmęczony jest o poranku.
Nie jest to porównanie różnych osób, lecz porównanie różnych stopni zmęczenia tej samej osoby o różnych porach dnia.
-
Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue. - Kto przychodzi najwcześniej, ten siada najwygodniej. (=Kto pierwszy ten lepszy.)
Plej poprzedza tutaj nie rzeczownik, ale przysłówek, który nie wymaga przedimka.
La przed nazwami własnymi
Nie używa się przedimka la, przed słowami które same w sobie są nazwami własnym, ponieważ są one już dostatecznie określone:
-
Pasintjare mi vojaĝis al Kanado. - W zeszłym roku pojechałem do Kanady.
Nie mów: ...al la Kanado.
-
Kie estas Francisko? - Gdzie jest Franciszek?
Nie mów: Kie estas la Francisko?
Przy zwykłych słowach, które pełnią funkcję nazw własnych, zwykle używamy przedimka la, ponieważ te słowa nie są same z siebie zdefiniowane.
-
Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda infano." - I wtedy Noc rzekła: „Trzymaj się prawej strony i wkrocz w ciemny las sosnowy, widziałam iż tam odeszła Śmierć z małym dziecięciem twym."
Noc i Śmierć w tym opowiadaniu są przedstawione jak istoty żywe, posiadające nazwy własne (wskazuje na to zapisanie ich wielką literą/majuskułą), jednakże nokto i morto są już rzeczownikami pospolitymi, a zatem wymagają użycia przedimka określającego la.
Kiedy zwykła nazwa własna jest określana przez epitet przymiotnikowy, a ten przymiotnik nie jest integralną częścią nazwy własnej, zwykle jest poprzedzany przedimkiem la. Czyni się tak zwłaszcza w przypadku wyboru (rzeczywistego lub pozornego) między kilkoma rzeczami o tej samej nazwie:
-
Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero. - Dwukrotnie pokazano obraz Wenus, ziemskiej Wenus.
Wenus to właściwa nazwa bogini. Pierwszy raz nazwa Venero pojawia się bez la zgodnie z powyższymi zasadami nazw własnych. Następnie pojawia się epitet (określenie) surtera (ziemski) co wymaga użycia przedimka la, aby w pełni określić obiekt. To tak, jakby istniały dwie różne Wenus, niebiańska i ziemska.
-
Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. - Wszyscy znają Londyn-stolicę (Wielkiej) Brytani/Zjednoczonego Królestwa, ale mało kto wie o innych miastach o nazwie Londyn, położonych w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie.
Londono nie posiad przedimka la. Wyrażenie aliaj Londonoj, posiada jednak epitet (określenie) aliaj, a więc otrzymuje także przedimek la.
-
Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn. - Wiele osób odwiedziło Londyn- stolicę Wielkiej Brytanii, ale ja odwiedziłem również inne miasta o identycznej nazwie.
Również tutaj Londono posiada epitet (określenie), ale przedimek la nie jest używany, ponieważ nie mamy do czynienia z innymi miastami o nazwie Londyn, a słuchacz również nie może dokładnie wiedzieć, o którym konkretnym mieście mówimy.
Przedimki (w tym zaimki) inne niż la mogą pojawiać się przed każdą z nazw własnych, jednak zazwyczaj nie są potrzebne wyrażenia tego typu:
- Ha, tie vi estas, mia Elizabeto! - Ach, tu jesteś, moja Elżbieto!
- Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo? - Czujesz strach przed (tym) Karolem?
Pół-przedimek unu
Niektóre języki używają specjalnego przedimka (zaimka) nieokreślonego, który często jest słowem podobnym do liczebnika unu (jeden). Jednak w Esperanto nie istnieje typowy przedimek (zaimek) nieokreślony. Nieokreśloność jest pokazywana poprzez zwyczajne nieużycie przyimka określonego. Zdarza się jednak, że niektórzy używająunu jako pół-przyimka. Użycie unu w takiej formie nie pokazuje liczby, ale indywidualności danego obiektu. Oznacza to, że mówiący odnosi się się do czegoś, co jest mu znane, ale nie jest znane słuchaczowi:
-
Unu vidvino havis du filinojn. - Jedna (pewna) wdowa miała dwie córki.
Początek bajki. W tym momęcie jedynie opowiadający wie o jakiej wdowie opowiada.
- Unu vesperon fariĝis granda uragano. - Jednego (pewnego) wieczoru był duży huragan.
Pół-przyimek unu nigdy nie jest obowiązkowy. Dodaje do wypowiedzi pewne niuanse i może być używany zależnie od potrzeb.