BO
BO = „ქორწინებით შეძენილი ნათესაობა“
BO მეტწილად ნათესაობის აღმნიშვნელ შემდეგ სამსა და საპასუხო სამ IN-სიტყვაში გვხვდება:
- patro → via bopatro = თქვენი სიმამრი
- filo → via bofilo = თქვენი სიძე (ქალიშვილის ქმარი)
- frato (ძმა) → via bofrato (სიძე/მაზლი) = ცოლის/ქმრის ძმა, დის ქმარი, ქმრის/ცოლის დის ქმარი.
ასევე შესაძლებელია BO-სიტყვები bokuzo, bonevo, boonklo, boavo, bonepo, boparenco და bofamiliano (შესაბამისი IN-ფორმებით), თუმცა პრაქტიკაში ნაკლებად იხმარება. სანაცვლოდ ჩვეულებრივ სიტყვებს ხმარობენ BO-ს გარეშე.
როდესაც საუბარია ორი ქორწინების შედეგად მიღწეულ ნათესაობაზე, ლოგიკურად შეგვიძლია გამოვიყენოთ ორმაგ BO-პრეფიქსიანი სიტყვები: via bobofrato = „შენი მეუღლის დისქმარი“, via bobokuzo = „შენი მეუღლის ბიძაშვილის/დეიდაშვილის/მამიდაშვილის ქმარი“, via bobonevo = „შენი მეუღლისla ძმიშვილის/დიშვილის ქმარი“, via boboonklo = „შენი მეუღლის დეიდის/ბიცოლის/მამიდის ქმარი“. თუმცა პრაქტიკაში მსგავსი მნიშვნელობებისათვის ჩვეულებრივ მხოლოდ ერთი BO-პრეფიქსი გამოიყენება.
BO შეიძლება GE და PRA პრეფიქსებთან ერთად შეგვხვდეს. ამ პრეფიქსთა ურთიერთმონაცვლე მიმდევრობა მნიშვნელოვანი არაა, მაგრამ ჩვეულებრივ GE ბოლოს გვხვდება: bogepatroj, bogefratoj, prageavoj, bopragekuzoj და ა.შ.
ĈEF
ĈEF = „ყველაზე მნიშვნელოვანი, მაღალი რანგის“. ĈEF უჩვენებს, რომ ის, რაც მის შემდეგ დგას, ყველა მსგავსთა შორის უმნიშვნელოვანესია:
- redaktoro → ĉefredaktoro = მთავარი რედაქტორი
- artikolo → ĉefartikolo = მთავარი სტატია
- urbo → ĉefurbo = დედაქალაქი
- strato → ĉefstrato = მთავარი ქუჩა
- ĉefo = ყველაზე მთავარი ან მაღალი რანგის პირი; ĉefa = მთავარი, ძირითადი
ĈEF ყველაზე მნიშვნელოვან საგანს ან პირს აღნიშნავს. სუფიქსი ESTR უჩვენებს პიროვნებას, ვინც რაიმეს ხელმძღვანელობს ან წყვეტს. ხშირად ასეთ მნიშვნელოვან პირს გადაწყვეტილების მიღების უფლებაც აქვს და ამიტომაც ერთი და იგივე შინაარსის გამოთქმა შეგვიძლია როგორც ESTR, ისე ĈEF-სიტყვითაც, მაგ: ĉefredaktoro (მტავარი რედაქტორი) ≈ redakciestro (რედაქციის ხელმძღვანელი). ESTR ყოველთვის პიროვნებას აღნიშნავს, მაშინ როცა ĈEF როგორც პრეფიქსი ყოველთვის პიროვნებას შეიძლება არ აღნიშნავდეს: ĉefurbo (დედაქალაქი) სრუალიად არ ნიშნავს urbestro-ს (ქალაქის მერი). თუმცა დამოუკიდებელი არსებითი სახელი ĉefo ყოველთვის პიროვნებას აღნიშნავს და ამიტომაც სიტყვები ĉefo და estro პრაქტიკაში თითქმის ერთსა და იმავე მნიშვნელობას გამოხატავენ.
DIS
DIS = „სხვადასხვა ან მრავალი მიმართულებით გაშლა, გაფანტვა, წასვლა...“. DIS გამოიყენება მხოლოდ მოქმედების აღმნიშვნელი სიტყვების წინ და ყოველთვის მოქმედების გზას ან შედეგს უჩვენებს.
მოძრაობის აღმნიშვნელ სიტყვასთან DIS უჩვენებს, რომ სხვადასხვა მიმართულებით მრავალი საგანი მოძრაობს:
- iri (წასვლა) → disiri (გაფანტვა) = სხვადასხვა მიმართულებებით წასვლა
- kuri (სირბილი, გაქცევა) → diskuri (გაფანტვა) = სხვადასხვა მიმართულებით გაფანტვა
- sendado (გაგზავნა) → dissendado (დაგზავნა) = სხვადასხვა მიმართულებებით გაგზავნა
სიტყვაში, რომელიც თავისთავად აღნიშნავს განფენილი მიმართულებით მოძრაობას, DIS კიდევ უფრო აძლიერებს მნიშვნელობას:
- ŝiri → disŝiri = დახევა, დაქუცმაცება
- rompi → disrompi = დატეხვა, დანაწევრება
- de → disde = „de“ მოძრაობის ან განსხვავებულობის მნიშვნელობით (აქ DIS გამონაკლისის სახით გვხვდება მოძრაობის არაღმნიშვნელ სიტყვაში)
მაკავშირებელი მნიშვნელობის მქონე სიტყვაში DIS მოცემულ მაკავშირებელ მნიშვნელობას განმაცალკევებელით ცვლის. ამ დროს DIS MAL-ს ემსგავსება:
- volvi → disvolvi = დაშლა, ჩამოშლა
- faldi → disfaldi = დაკეცილის გახსნა
DIS აგრეთვე ჩვეულებრივ ძირადაც გამოიყენება: disa = განცალკევებული, განფენილი...: disigi = განცალკევება, დანაწილება, დაყოფა...
EK
EK = „მოქმედების დასაწყისი, უეცარი მოქმედება“. EK იხმარება მხოლოდ მოქმედებით სიტყვებთან და ყოველთვის მოქმედების გზას აღნიშნავს.
მეტწილად EK უჩვენებს, რომ მოქმედება იწყება. იგი მოქმედების ყველაზე პირველ მომენტს აღნიშნავს, ხშირად მოულოდნელობის ნიუანსით:
- kuri → ekkuri = გაქცევა
- sidi → eksidi = დაჯდომა
- pluvi → ekpluvi = წვიმის დაწყება
- floro → flori → ekflori = აყვავება
- de → ekde = -დან (აქ EK გამონაკლისის სახით გვხვდება მოქმედების არაღმნიშვნელი სიტყვის წინ)
სუფიქსი IĜ ზოგ შემთხვევაში შეიძლება აღნიშნავდეს ასევე მოქმედების დაწყებას: sidiĝi, estiĝi და ა.შ. EK IĜ-ისთან შედარებით უფრო უცაბედ და სწრაფ დაწყებას აღნიშნავს.
ზოგჯერ EK მხოლოდ მომენტალურ უეცარ მოქმედებას უჩვენებს. ამ დროს საუბარია არა მხოლოდ დასაწყისზე, არამედ მთლიან მოქმედებაზე:
- fulmi → ekfulmi = უცებ გაელვება
- brili → ekbrili = მომენტალურად განათება
- rigardo → ekrigardo = გამოხედვა, შემოხედვა
EK ასევე ჩვეულებრივ ფუძედაც იხმარება და შორისდებულადაც:
- eki = დაწყება (თავისით)
- ekigi = წამოწყება
- ek! = წავიდა! მიდი! (შეძახილი)
EKS
EKS =„ყოფილი, აწ უკვე არარსებული...“. EKS მეტწილად პროფესიებთან და სხვა ადამიანურ ფუნქციებთან გამოიყენება, მაგრამ ზოგჯერ სხვა სიტყვებთანაც გვხვდება:
- reĝo → eksreĝo = ყოფილი მეფე
- edzo → eksedzo = ყოფილი ქმარი
- (ge)edziĝi → eks(ge)edziĝi = ქორწინების შეწყვეტა, გაყრა, გაშორება
- moda → eksmoda = მოდიდან გასული
- eksa = ყოფილი; eksiĝi = გადადგომა
ცხოველების აღმნიშვნელ სიტყვებში პრეფიქს EKS-ს სპეციალური მნიშვნელობა აქვს:„კასტრირებული“: bovo → eksbovo = კასტრირებული (დაკოდილი) ხარი.
GE
GE = „ორივე სქესი“. GE გამოიყენება მამრობითსა და სქესობრივად ნეიტრალურ სიტყვებთან ორსქესიანი მნიშვნელობის აღსანიშნად.
GE ყველაზე ხშირად წყვილს აღნიშნავს:
- patro → gepatroj = მშობლები
- edzo → geedzoj = ცოლ-ქმარი
- fianĉo → gefianĉoj = სატრფოები
- doktoro → gedoktoroj = ექიმი და მისი ცოლი (gedoktoroj ლოგიკურად უნდა იყოს ექიმთა წყვილი — ამიტომ დღეს იშვიათად იხმარება gedoktoroj-ს მსგავსი სიტყვები წყვილების აღსანიშნად)
GE ნათესაობის აღმნიშვნელ სიტყვებთან აგრეთვე ორივე სქესის წარმომადგენელ ნათესავთა ჯგუფის აღსანიშნადაც გამოიყენება:
- frato → gefratoj = და-ძმა
- filo → gefiloj = შვილები
GE უფრო ზოგადადაც გამოიყენება იმის აღსანიშნად, რომ ჯგუფში ორივე სქესია წარმოდგენილი:
- knabo → geknaboj = გოგო-ბიჭები
- lernanto → gelernantoj = მოსწავლეები (ორივე სქესის)
- doktoro → gedoktoroj = ექიმები (ორივე სქესის)
თუკი სიტყვა საკუთრივ ნეიტრალურია, GE-ს დამატება საჭიროა არაა, გარდა იმ შემთხვევისა, თუკი ცალკე გვსურს ხაზგასმა, რომ ორივე სქესი მონაწილეობს. ჩვეულებრივ, უბრალოდ უნდა ვთქვათ lernantoj და doktoroj.
იშვიათად GE გვხვდება იმის წინ, რასაც თავად არ შეიძლება სქესი გააჩნდეს. ასეთი GE-სიტყვა უჩვენებს, რომ რაღაც ორივე სქესს ეხება. ხშირად სახუმარო ნიუანსით. ასეთი სიტყვები ჩვეულებრივი არაა და მათი ძალიან ხშირად გამოყენებაც არარეკომენდებულია: lernejo → gelernejo = ორივე სქესისათვის განკუთვნილი სასწავლებელი.
შენიშვნა: O-დაბოლოებიანი GE-სიტყვა ჩვეულებრივ შესაძლოა შეგვხვდეს მრავლობით რიცხვში, რადგან ორივე სქესის არსებობისთვის ლოგიკურად საუბარია მინიმუმ ერთზე მეტ პირზე. მაგრამ ზოგჯერ GE-ს მნიშვნელობა ისეთნაირად იცვლება, რომ იგი „ორივე სქესთაგან რომელიმე“-ს აღნიშნავს. ამ დროს შეგვიძ₾ია ვაწარმოოთ ისეთი სიტყვები, როგორიცაა gepatro = „მშობელი“, geedzo = „მეუღლე“. თუმცა ასეთი გამოყენება ჩვეულებრივი არაა და ბევრი მას ალოგიკურად და მიუღებლად მიიჩნევს. მიუხედავად ამისა, ისინი სავსებით გასაგებია და მხოლოდ და მხოლოდ პრაქტიკა გვიჩვენებს რამდენად დამკვიდრდებიან ენაში.
MAL
MAL = „პირდაპირ საწინააღმდეგო იდეა“. MAL მხოლოდ იმ სიტყვებთან გამოიყენება, რომელთაც პირდაპირ საწინააღმდეგო მნიშვნელობა გააჩნიათ.
- bona (კარგი) → malbona (ცუდი)
- granda (დიდი) → malgranda (პატარა)
- feliĉa (ბედნიერი) → malfeliĉa (უბედური)
- laborema (შრომისმოყვარე) → mallaborema (უქნარა)
- graso → grasa → malgrasa = უცხიმო
- pli (მეტი) → malpli (ნაკლები)
- tro (ძალიან ბევრი) → maltro (ძალიან ცოტა)
- fermi (დაკეტვა) → malfermi (გაღება)
- ami (სიყვარული) → malami (სიძულვილი)
- ŝlosi (ჩაკეტვა) → malŝlosi (გაღება)
- aliĝi (გაწევრიანება) → malaliĝi (წევრობაზე უარის თქმა, გასვლა)
- kodo (კოდი) → kodi (კოდირება) → malkodi = გაშიფვრა
- antaŭ (წინ) → malantaŭ (უკან)
- supre (ზევით) → malsupre (ქვევით)
- simetrio (სიმეტრია) → malsimetrio (ასიმეტრია)
- amiko (მეგობარი) → malamiko (მტერი)
- lumo (სინათლე) → mallumo (სიბნელე)
- malo = საწინააღმდეგო იდეა; male = პირიქით
ზოგჯერ შესაძლოა MAL-სა და ne-ს შორის არჩევანის გაკეთება გაგვიჭირდეს. Ne უჩვენებს რაიმეს არყოფნასა და დანაკლისს, ხოლო MAL კი - საწინააღმდეგო მნიშვნელობას. ხშირად ორივე ფორმა გამოიყენება, მაგრამ ოდნავ განსხვავებული მნიშვნელობით. ხანდახან მნიშვნელობა მხოლოდ ნიუანსურია ხოლმე. MAL ზოგჯერ უბრალოდ ne-ს გაძლიერებულ მნიშვნელობას გამოხატავს:
- laŭdi = შექება
- ne laŭdi = არშექება
- mallaŭdi = დაგმობა, განქიქება
- ne mallaŭdi = არდაგმობა
- amiko (მეგობარი) = ადამიანი, რომლის მიმართაც სიმპათიას ან სიყვარულს ვგრძნობთ
- neamiko = ადამიანი, რომლის მიმართაც არაფერ განსაკუთრებულს არ ვგრძნობთ
- malamiko = ადამიანი, რომლის მიმართაც ანტიპათიას ან სიძულვილს ვგრძნობთ
MIS
MIS = „შეცდომა, შეუსაბამობა, სიავე“. MIS ყოველთვის სიტყვაში მის შემდეგ მდგომის თვისებას აღნიშნავს:
- kalkuli → miskalkuli = შეცდომით გამოთვლა
- kompreni → miskompreni = ვერგაგება
- skribi → misskribi = შეცდომით [და]წერა
- korekti → miskorekti = გასწორების დროს შეცდომის დაშვება
- uzi → misuzi = შეცდომით/არასწორად გამოყენება
- trakti → mistrakti = ცუდად მოპყრობა
- faro → misfaro = სიავე, ბოროტმოქმედება
- formo → misformo = მცდარი ფორმა
- formi → misformi = რაიმესთვის არასწორი ფორმის მიცემა
არ აგერიოთ MIS და MAL. MIS ცვლის არა სიტყვის თავდაპირველ მნიშვნელობას, არამედ მხოლოდ სიცუდის ან შეცდომის იდეა შემოჰყავს. ხოლო MAL კი სიტყვას სრულიად საწინააღმდეგო მნიშვნელობას სძენს:
- laŭdi (შექება) = რაიმეს სიკარგის აღნიშვნა, დადებით კონტექსტში ხსენება
- mislaŭdi = შეცდომით, დაუმსახურებლად რაიმეს შექება
- mallaŭdi (ძაგება) = რაიმეს სიცუდის აღნიშვნა, უარყოფით კონტექსტში ხსენება
- mismallaŭdi = შეცდომით, დაუმსახურებლად რაიმეს ძაგება
PRA
PRA = „დიდი ხნის წინანდელი, წინარე“. PRA აზრობრივად უჩვენებს, რომ მის შემდეგ მდგომი სიტყვა დროით ძალზედ დაშორებულია:
- homo → prahomo = პირველყოფილი ადამიანი
- arbaro → praarbaro = ხელუხლებელი ტყე, უხსოვარი დროიდან არსებული ტყე
- tempo → pratempo = წინარეისტორია
- antaŭlasta → praantaŭlasta = ბოლოსწინას წინა
ნათესაობის აღმნიშვნელ სიტყვებთან av(in)o, nep(in)o, onkl(in)o, nev(in)o და kuz(in)o PRA აღნიშნავს ერთი თაობით დაშორებულ ნათესაობას (დროში წინ ან უკან):
- avo (ბაბუა) → via praavo = თქვენი დიდი ბაბუა
- avo (ბაბუა) → via prapraavo = თქვენი დიდი ბაბუის მამა
- avo (ბაბუა) → via praprapraavo = თქვენი დიდი ბაბუის ბაბუა
- nepo → via pranepo = თქვენი შვილთაშვილი (ვაჟი)
- nepo → via prapranepo = თქვენი შვილთაშვილის შვილი (ვაჟი)
- onklo → via praonklo = დედათქვენის ბიძა
- nevo → via pranevo = თქვენი ძმიშვილის/დიშვილისშვილი (ვაჟი)
- kuzo → via prakuzo = მამათქვენის/დედათქვენის ბიძაშვილი/დეიდაშვილი/მამიდაშვილი (ვაჟი)
ნათესაობის აღმნიშვნელ სიტყვებთან patr(in)o და fil(in)o, PRA უჩვენებს რამდენიმე თაობით დაშორებულ შორეულ ნათესაობას:
- patro → prapatro = შორეული წინაპარი, ეთნარქი
- filo → prafilo = შთამომავალი (შორეული)
ხშირად prapatroj და prafiloj (J-დაბოლოებით) იხმარება ზოგადად ვინმეს წინაპრებისა ან შთამომავლების აღსანიშნად, ხშირად სქესის განურჩევლადაც კი.
ნათესაობის აღმნიშვნელ სიტყვებთან PRA BO და GE პრეფიქსებთან ერთად შესაძლოა შეგვხვდეს.
RE
RE = „ხელახლა მოსვლა ან თავდაპირველ ადგილზე ხელახლა დადება, ხელახლა რაიმეს გაკეთება მსგავსად ან სხვანაირად“. RE მხოლოდ მოქმედების აღმნიშვნელ სიტყვებთან გამოიყენება და ყოველთვის მოქმედების გზას აღნიშნავს:
- veni (მოსვლა) → reveni (დაბრუნება) = წინად არსებულ ადგილას ხელახლა მოსვლა
- doni (მიცემა, ჩუქება) → redoni (დაბრუნება) = ვინმესთვის რაიმეს უკან დაბრუნება
- brilo → rebrilo = ნათელი ანარეკლი
- bonigi → rebonigi = გამოსწორება (ხელახლა)
- saniĝi → resaniĝi = გამოჯანმრთელება
- diri → rediri = განმეორებით თქმა
- trovi → retrovi = დაკარგულის პოვნა
- koni (ცნობა, ცოდნა) → rekoni (ცნობა, აღიარება) = რისიმე მნიშვნელობის ცნობა, აღიარება
- turni → returni = ხელახლა შეხვევა
- ree = ხელახლა, ხელმეორედ, კიდევ ერთხელ
ზოგიერთი RE-სიტყვა დედაენათა პირდაპირი გავლენით დამკვიდრდა და ალოგიკური მნიშვნელობა აქვთ, მაგ: reprezenti ჩვეულებრივ ნიშნავს არა „ხელახლა წარდგენას“, არამედ რაიმეს/ვინმეს წარმოდგენას. Resumi არის არა „ხელახლა შეჯამება“, არამედ „არსის მოკლედ შეფასება“. ამ და სხვა სიტყვებს ჩვეულებრივ არაკომბინირებულ სიტყვებად აღიქვამენ. Returni და განსაკუთრებით returna და returne ადრე აგრეთვე ხელახლა „წასვლისა“ და „რაიმეს დაბრუნების/გადმოცემის“ მნიშვნელობებით იხმარებოდა, ხოლო ახლა ისინი მხოლოდ „შემობრუნების“ მნიშვნელობას გადმოსცემენ.