Günün kelimesinden esinlenerek günün dilbilgisi konusu diye bir başlık açmayı uygun buldum.

Burada yapmayı planladığım şey PMEG'de işlenen konuları kısaca özetleyerek, kendi adıma bilmediklerimi öğrenmek ve aynı zamanda forumun bu sakin günlerinde dilin ayrıntılarıyla ilgili başkalarının da işine yarayabilecek Türkçe notlar biriktirmiş olmak.

Tabii ki siz de, isterseniz konu veya bilgi ekleyebilirsiniz, açıklamalara ve cümle çevirilerine düzeltme veya eklemelerde bulunabilirsiniz, açıklamalarla direkt olarak ilgili olan sorular sorabilirsiniz.

Gereksiz gibi görünen ayrıntılara girmemeye çalışacağım, özetlemeye çalıştığım konuda önemli olan ama atladığım bir ayrıntı varsa lütfen eklemede bulunun.

En kısa zamanda görüşmek üzere.

Not: Konu adında 'gün'e atıfta bulunmama rağmen gerçek öyle değildir.

ESPERANTO'DA SÖZCÜK TÜRLERİ: FINAĴVORTO

Diğer konulara geçmeden önce Esperanto'da iki farklı sözcük türünün var olduğuna dikkat etmemiz yararlı olacaktır.

Bunlardan ilki finaĵvorto denen sözcüklerdir. İlk olarak bunlardan söz edelim.

Bu sözcükler dilin düzenli yapıları olup yerine göre isim, sıfat, zarf veya fiil durumuna geçebilirlier. Ancak direkt olarak kök halinde kullanılmazlar. (Kesme işateriyle kullanımlarından daha sonra bahsedeceğiz).

Basit bir finaĵvorto KÖK + BİTİŞ şeklindeki bir sözcüktür. Ancak bitişten önce birden çok kökler, hatta herhangi kelimeler de bulunabilir.

Yalnızca 9 adet normal bitiş vardır: -A, -E, -I, -O, -U, -AS, -IS, -OS, -US.
Bitişler sözcük türünü veya fiil zamanını belirlerler. Normalde -J ve -N bitiş olarak kabul edilmez. Bunları başka zaman inceleyeceğiz.

Kökler ise bitişsiz kullanılmayan sözcük parçalarıdır. Kökler çok farklı anlamları karşılayabilirler. Örneğin; insanlar, hayvanlar, eylemler, nitelikler, soyut kavramlar, nesneler vb..

Bu durumda finaĵvortolara örnek olarak şunlar verilebilir:

patr.o = baba
roz.o = gül
sun.o = güneş
am.o = sevgi
san.a = sağlıklı
verd.a = yeşil
eg.e = çokça
aparten.i = ait olmak
bril.as = parlar, parlıyor
est.os = olacak

Genel bir kural olarak her bir kökün 9 bitişin her birine uyum gösterdiği kabul edilir. Bazı kök+bitiş kombinasyonlarının kullanımı yaygın olmayabilir veya anlam tam olarak tahmin edilemeyebilir. Yine de, bunların kullanılmasında kurala uygunluk açısından bir sorun yoktur. Örneğin,

homo = insan
homa = insan olan, insana ait, insanla ilgili
home = insan olarak, insanca
homi = insan olmak
homas = insandır
vb.

bluo = mavi (renk adı)
blua = mavi (sıfat)
blue = mavi olarak, mavice
blui = mavi olmak
bluas = mavidir
vb.

kuro = koşu
kura = koşusal
kure = koşu olarak
kuri = koşmak
kuras = koşar, koşuyor
vb.

Birden fazla kökün veya sözcüğün birleşimiyle oluşan finaĵvortolar da vardır. Örneğin,
vapor.ŝip.o ~ buhar.gemi.isim = vapur
fin.aĵ.vort.o ~ son.şey.kelime.isim = bitişli sözcük

Ayrıca çok daha sonraları inceleyeceğimiz yapım ekleri de aslında normal bir kök statüsündedir ve bazıları hiç yaygın olmasa da, teorik olarak her biri bitişlerle birlikte ayrı bir sözcük olarak kullanılabilir.

Esperanto'da binlerce kök var. Ben şimdilik yaklaşık 15-20 bin kadar kök bulunduğunu tahmin ediyorum. Bunların bir çoğu terimsel anlamlar içeriyor. Mesela biyolojik tür adı, element-bileşik adları gibi hemen hemen her bilim dalından çok sayıda terim için kök var. Dolayısıyla ilk etapta bilinmesi gerekenler aslında o kadar da çok değil. Bu köklerle bitişleri çarparsak, bir de eklerle birleşik kelimeleri hesaba katarsak elbette ki sonsuz ama kullanılabilirlik bakımından kesinlikle birkaç milyon sözcük, anlamları anlaşılacak biçimde kullanılabilir. (Şu an çok çeşitli alanlarda milyarlarca eserin yazılmış veya çevrilmiş olduğu İngilizce'de dahi kullanıma hazır sözcük sayısı 1 milyonun yalnızca biraz üzerinde ve elbette ki bunların yarısından çoğu tamamen düzensiz). Bu bakımdan diyebiliriz ki finaĵvortolar Esperanto'daki sözcüklerin çok çok büyük bir çoğunluğunu oluştururlar.

Sonraki konuda Esperanto'daki finaĵvorto'lar dışında kalan sözcüklerin ait olduğu tür olan ikinci (ve son) sözcük türünü ele alacağız.

Peki, takıldığım iki konu olan, birleşik sözcükler ve kesme işareti konularını da açıklayabilir misin?

masterchief:Peki, takıldığım iki konu olan, birleşik sözcükler ve kesme işareti konularını da açıklayabilir misin?

Birleşik sözcük denildiğinde anlaşılan,
birden fazla kök + son harf
şeklinde oluşmuş sözcüklerdir.

Bunların anlamını ayrı ayrı bilmeye gerek yok. Çoğu zaman ilk görüşte anlaşılır. Anlaşılmayanlara da bir süre sonra kolayca alışılır.

Standart şekilde oluşturulmuş birleşik sözcük örnekleri:

brak.o + horloĝ.o → brakhorloĝo
kol + saat (alet) → kol saati

mar.o + stel.o → marstelo
deniz + yıldız → deniz yıldızı

pluv.o + nub.o → pluvnubo
yağmur + bulut → yağmur bulutu

al + ven.i → alveni
-e + gelmek → ulaşmak

tag.o + mez.o → tagmezo
gün + orta → öğle

post + tag.mez.o → posttagmezo
-den sonra + öğle → öğleden sonra

roz.o + kolor.o → rozkolora
gül + renk → pembe

brak.o + ring.o → brakringo
kol + yüzük → bilezik

Ancak bazen söyleniş kolaylığı için birleşen kelimelerin kökü değil, tamamı (bitişlerle birlikte) kullanılabilir. Bunlara örnek:

ring.o + fingr.o → ringofingro
yüzük + parmak → yüzük parmağı

bild.o + punkt.o → bildopunkto
resim + nokta → piksel

Görüldüğü gibi söylenişi kolaylaştırmak istersek aradaki o'lar kaldırılmayabiliyor.

Kesme işareti konusuna gelince, günlük konuşmada pek kullanılmaz, genelde şiir ve şarkılarda görülür. Bir sözcüğün sonunda isim olduğunu gösteren -o harfi varsa, bu -o kaldırılıp yerine -' koyulabilir. Böylece farklı bir estetik yakalanır, ancak vurgu değişmeden kalır.

Örneğin şiirde hece veya kafiyeyi uydurmak istenirse okulo yerine okul', kanto yerine kant', en la mondo yerine en la mond' denilebilir. Bazen "de la" ikilisi de l' şeklinde kısaltılıp del olarak okunur. Ancak günlük konuşmalarda bunlar az görülür.

Her iki konuyu da yeri geldiğinde daha kapsamlı açıklamaya çalışacağım.

ESPERANTO'DA SÖZCÜK TÜRLERİ: VORTETO

Dün, Esperanto'da iki sözcük türünden biri olan finaĵvortoları incelemeştik. Finaĵvorto olmayan sözcüklere vorteto (kelimecik) denir.

Vortetolar sözcük dağarcığında sınırlı bir yer tutarlar. Toplamda 200'den az vorteto vardır ve finaĵvortoların aksine yeni vorteto üretmek kolay kolay mümkün değildir.

Sayıları çok az olmasına karşın çok temel anlamları veya dilbilgisel amaçları karşıladıklarından vortetolar en az finaĵvortolar kadar sık karşımıza çıkarlar.

Bu sözcükleri finaĵvortolardan ayıran özellik, bunların bitişsiz olarak yani kök halinde kullanılmalarıdır.

Aşağıda Esperanto'da mevcut olan bütün resmi vortetoların listesi verilmiştir:

adiaŭ → hoşçakal
ajn → herhangi anlamı verir
al → -e
almenaŭ → en azından
ambaŭ → her iki, her ikisi
ankaŭ → de, dahi
ankoraŭ → hâlâ
anstataŭ → yerine
antaŭ → önce, önünde
apenaŭ → neredeyse hiç, -er -mez, -den çok değil
apud → yanında
aŭ → veya
baldaŭ → yakında
bis → bir daha!
cent → yüz
ci → sen (kullanılmaz)
ĉar → çünkü, olduğundan
ĉe → -de, yakınında
ĉi → yakınlık bildirir
ĉia → her tür
ĉial → her sebeple
ĉiam → her zaman
ĉie → her yer
ĉiel → her şekilde
ĉies → herkesin
ĉio → her şey
ĉiom → tamamı
ĉirkaŭ → çevresinde
ĉiu → her, herkes
ĉu → mi
da → miktar belirtir
de → -nin, tarafından, -den
dek → on
des → o kadar ...
do → sonuçta, böylece
du → iki
dum → süresince
eĉ → bile
ekster → dışarısında
el → -den
en → içinde, -de
fi → aşağılama veya kötü durum belirten ünlem
for → uzaklaşma belirtir
ĝi → o (cinssiz)
ĝis → -e kadar
ha → herhangi bir duygu belirten bir ünlem
he → hey!, seslenerek dikkât çekmede kullanılan ünlem
hieraŭ → dün
ho → o!, ya!
hodiaŭ → bugün
hura → neşe veya onaylama belirten ünlem
ia → bir tür
ial → bir nedenle
iam → bir zaman
ie → bir yerde
iel → bir şekilde
ies → birinin
ili → onlar
inter → arasında
io → bir şey
iom → bir miktar
iu → biri
ja → elbette, anlamı çokça güçlendirir
jam → artık, çoktan
je → belirli bir anlamı olmayan edat
jen → işte
jes → evet
ju → ne kadar ...
ĵus → daha yeni, henüz
kaj → ve
ke → ki
kia → ne tür, nasıl
kial → neden
kiam → ne zaman
kie → nerede
kiel → nasıl, gibi
kies → kimin
kio → ne
kiom → ne kadar
kiu → kim, hangi
kontraŭ → karşısında
krom → hariç
kun → ile
kvankam → rağmen
kvar → dört
kvazaŭ → sanki
kvin → beş
la → belirli artikel
laŭ → -e göre
li → o (erkek)
malgraŭ → -e rağmen
mem → kendi
mi → ben
mil → bin
minus → eksi
morgaŭ → yarın
naŭ → dokuz
ne → olumsuzluk verir
nek → ne ...
nenia → hiçbir tür
nenial → hiçbir sebeple
neniam → hiçbir zaman
nenie → hiçbir yerde
neniel → hiçbir şekilde
nenies → hiçkimsenin
nenio → hiçbir şey
neniom → hiç
neniu → hiçbiri, hiçkimse
ni → biz
nu → şimdi!, yeni bir bağlama geçildiğine dikkat çekerken kullanılan geçiştirme sözcüğü
nul → sıfır
nun → şimdi
nur → sadece
ok → sekiz
ol → karşılaştırma sözcüğü, -den
oni → biri
per → vasıtasıyla, ile
plej → en ...
pli → daha ...
plu → daha da, hâlâ, daha devam etmek anlamı verir
plus → artı
po → -er, -şer
por → için
post → sonra
preskaŭ → neredeyse,
preter → yanından
pri → hakkında
pro → sebebiyle, yüzünden
se → eğer
sed → ama
sen → -siz
sep → yedi
ses → altı
si → kendisi
ŝi → o (dişi)
sub → altında
super → üstünde, yukarısında
sur → üstünde, yüzeyinde
tamen → yine de
tia → o tür
tial → o sebeple
tiam → o zaaman
tie → orada
tiel → o şekilde
ties → onun
tio → o
tiom → o kadar
tiu → o
tra → boyunca
trans → ötesinde
tre → çok
tri → üç
tro → çok fazla, gereğinden çok
tuj → hemen, hemen şimdi, anında
unu → bir
ve → sitem veya gözdağı anlamı ve mutsuzluk bildiren ünlem
vi → sen, siz

Ayrıca Esperanto harf adları da böyledir: a, bo, co, ĉo, ...

Bunlar dışında örneğin Ek! (Başla!, Tamam!) gibi "yarı-resmi" vortetolardan da bahsedilebilir.

Çok nadir olarak yeni vortetolar (yani bitişsiz isimler) üretilebildiğini belirtmiştik. Bunların sayısı çok azdır. Örnek olarak malpli ve malplej verilebilir.

Vortetolar sonlarına bitiş aldıklarında, finaĵvortoya dönüşürler. (Örn. kial → kialo (sebep), ni → nia (bizim))

Vortetoların bazıları sesli harflerle biter. Bunların normal bitişlerle karıştırılmaması gerekir. Örneğin b harfinin adı olan "bo"'daki o, isim olmayı belirtmez, kendiliğinden vardır. Dolayısıyla, bu sözcüğü kök olarak kabul ettiğimizde bon, bumi, beca gibi değil, orijinal formu bozmadan bo-on, boumi, boeca şeklinde çekimlemek gerekir.

Vortetolardan 45'i bir tabloya göre kurallı olarak üretilir. (Kio, io, nenio, ĉio, tio, tiu, tia, tie, tial, tiel, tiam, ties, tiom ... vb.) Bunlara tabelvorto denir. Bunlar sonraki konularda ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

STANDART İSİMLER - 1

Bugünkü konumuz -o ile biten finaĵvortoların temel özellikleri. Bu tür sözcüklere Esperanto'da O-vortoj deniyor ancak kavramın -o ile bitip isim olmayan sözcükleri de kapsayacak şekilde yanlış anlaşılmaması için burada bunları standart isimler olarak adlandıracağız.

Sonuç olarak, standart isimler isim olan fnaĵvortolardır. Dolayısıyla sonlarında bitiş olarak -o bulunur ve bunları genelde buradan tanırız.

Bir standart isim çok farklı türdeki kavramları açıklamak için kullanılabilir:

tablo = masa - nesne adı
hundo = köpek - hayvan türü adı
saĝo = bilgelik - nitelik adı
amo = sevgi - duygu adı
kuro = koşu - hareket adı
martelado = çekiçle vurma - eylem adı
Berlino = Berlin - şehir adı
Petro - insan adı

Standart isimler çoğul olarak kullanıldıklarında -J, nesne durumunda olduklarında -N eki alırlar. Aynı zamanda her iki durum da geçerli olduğunda bu eklerin her ikisini de aynı anda alabilirler. Ancak -J daima -N'den önce gelir.

tabloj, tablon, tablojn = masalar, masayı, masaları
hundoj, hundon, hundojn = köpekler, köpeği, köpekleri

Aynı zamanda standart isimlerde bulunan -o bitişi, bazı amaçlar için kesme işareti (') ile değiştirilebilir. Ancak bu yalnızca -o bitişinden sonra hiçbir şey yoksa yapılır. Yani -o'dan sonra sonuna -j veya -n almış bir isimin bitişi kesme işaretiyle değiştirilemez.

hundo → hund’
saĝo → saĝ’
amo → am'
kuro → kur’
Berlino → Berlin’

Yukarıda kısaca bahsedilen konular ileride daha ayrıntılı bir biçimde incelenecektir.

Şimdi bu isimlerle ilgili en tartışmalı konulardan biri olarak bunların cinsiyet belirtme durumunu ele alalım.

Öncelikle belirtmek gerekir ki Esperanto'da gramatik cinsiyet yoktur. (Aynı şey Türkçe'de de İngilizce'de de olmadığından bu kavramı bilmeyenler bulunabilir. Gramatik cinsiyet kısca, ismin erkek veya dişi olmasına göre, aldığı eklerin veya onu niteleyen sıfatların şekil değiştirmesi olarak tanımlanabilir. Örneğin Arapça ve İspanyolca bu özelliği taşıyan dillerdir.)

Yine de Esperanto'da birçok standart isim, kendi içerisinde cinsiyet anlamı içerir. Bu cinsiyet anlamını sondaki -o bitişinin verdiğini düşünmek yanlıştır.

Esperanto öğrenilirken nasıl ki sözcüklerin anlamının öğrenilmesi gerekiyorsa, insan ve hayvanları tanımlayan standart isimlerin de cinsiyet anlamı içerip içermedikleri öğrenilmek durumundadır. Çünkü bu konuda genel bir kural yoktur.

Esperanto'da isimler, içerdikleri varsayılan cinsiyet anlamına göre üç grupta toplanabilir: erkek isimler, dişi isimler, cinssiz isimler.

Cinssiz isimler

Bunlar cinsiyet anlamı içermezler. Cinsiyet anlamı vermeyen isim türlerini ve bunların bazı örneklerini şu şekilde listeleyebiliriz:

1. Çok genel hayvan ve insan isimleri
besto (hayvan)
birdo (kuş)
insekto (böcek)
fiŝo (balık)
homo (insan)
persono (kişi)
infano (çocuk)

2. Bazı ekler
-ul- (kişi eki)
-ist- (meslek eki)
-an- (üyelik eki)
-estr- (başkanlık eki)
-id- (soy eki)

3. Ortaçtan türemiş isimler
-anto (-an)
-into (-mış olan)
-onto (-acak olan)
-ato (-ılan)
-ito (-ılmış olan)
-oto (-ılacak olan)

4. Bütün hayvanlar
kato (kedi)
leono (aslan)
ĉevalo (at)
zebro (zebra)
hundo (köpek)
lupo (kurt)
koko (tavuk veya horoz)
ansero (kaz)
pasero (serçe)
ezoko (turnabalığı)
formiko (karınca)
araneo (örümcek)
muŝo (sinek)

5. Ailesel olmayan çeşitli insan ilişkileri
amiko (arkadaş)
kolego (meslektaş)
gasto (misafir)
najbaro (komşu)
membro (üye)
ĉefo (şef)
kamarado (-daş (ortak bir yöne sahip olunan kimse))

6. Meslekler ve çeşitli insan rolleri
aktoro (aktör)
sekretario (sekreter)
kelnero (garson)
tajloro (terzi)
ŝoforo (şoför)
geografo (coğrafyacı)
redaktoro (editör)
studento (öğrenci)
sklavo (köle)
mastro (sahip)
majstro (maystro)
moŝto (ekselans)
ministro (bakan)
nobelo (asilzade)
turisto (turist)
fripono (dolandırıcı)
heroo (kahraman)
pasaĝero (yolcu)
viktimo (mağdur)

7. Ordu mensupları
soldato (asker)
oficiro (subay)
kaporalo (onbaşı)
leŭtenanto (teğmen)
kapitano (yüzbaşı)
kolonelo (albay)
generalo (general)
adjutanto (yaver)

8. Bazı din görevlileri
pastro (rahip)
episkopo (piskopos)
kardinalo (kardinal)
diakono (diyakoz)
katoliko (katolik)
bonzo (budist rahip)

9. Millet, kavim, ırk sahipleri
Anglo (İngiliz)
Svedo (İsveçli)
Ruso (Rus)
Japano (Japon)
Ĉino (Çin)
Arabo (Arap)
Cigano (Çingene)
Lapono (Lapon)
Judo (Yahudi)
Apaĉo (Apaçi)
Slavo (Slav)
indiĝeno (yerli)

10. Doğaüstü varlıklar
dio (tanrı)
diablo (şeytan)
anĝelo (melek)
feo (peri)
koboldo (gulyabani)
fantomo (hayalet)
genio (cin)

Mesaj karakter sınırı nedeniyle sonlanan konumuz, yarın cins belirten isimler ve bu konudaki açıklamalarla devam edecektir.

adam gibi bir tr-eo vortaro yok mu? vallahi abi şakır şakır esperanto konuşuyorsun, senin gibi olacağım.

masterchief:adam gibi bir tr-eo vortaro yok mu? vallahi abi şakır şakır esperanto konuşuyorsun, senin gibi olacağım.

Teşekkürler, ama daha önce de söylediğim gibi ben de tam olarak Esperanto konuşamıyorum şimdilik.

Türkçe-Esperanto sözlüğe gelince, böyle bir şey ne yazık ki yok ve çok gerekli olduğu kesin. Bir ara bir sözlük çevirmeyi plânladım ama ilk gün bıraktım, gerçekten çok zaman alacak bir şey.

STANDART İSİMLER - 2

Dün, Esperanto'da O-vortoj diye bilinen sözcüklerin özelliklerinden bahsetmiş, bunların cinsiyet bildirme durumlarını açıklamaya başlamış, ancak karakter sınırı nedeniyle konuyu bitirememiştik. Bugün bu konuya devam edeceğiz. [ Aslına bakılırsa bunları hâlâ dün yazmaktayım. ]

En son insan veya hayvanlara ait olup, cinsiyet belirtmeyen isimleri incelemiştik. Şimdi sırada, anlamında cinsiyete atıfta bulunan standart isimler var.

Erkek isimler

Bu isimler söylendiğinde bahsedilen bireyin erkek olduğu anlamı kendliğinden çıkar. İşte gruplandırılmış bazı örnekler:

1. Erkek olduğu açık çeşitli isimler
viro (adam, erkek)
sinjoro (bay, bey)
fraŭlo (bekâr erkek)
knabo (erkek çocuk-genç, oğlan)
bubo (afacan)
ĝentlemano (centilmen)
masklo (erkek)

2. Bir ek
-ĉj- (erkek adı kısaltma eki)

3. Aile ile ilgili isimler
patro (baba)
frato (erkek kardeş)
filo (oğul)
avo (dede)
nepo (torun)
nevo (yeğen)
onklo (amca, dayı)
kuzo (kuzen)
fianĉo (nişanlı (erkek))
edzo (koca (eş))
vidvo (dul (erkek))

* Ancak, parenco (akraba) sözcüğü genelde cinssiz kabul edilir.

4. Asiller ve benzer üst kesim
reĝo (kral)
caro (çar)
princo (prens)
grafo (kont)
barono (baron)
ŝaho (şah)
mikado (mikado (Japon kralı))
emiro (emir (Arap emiri))
samurajo (samuray)

* Ancak nobelo (asil) sözcüğünün kendisi genelde cinssiz sayılır.

5. Bazı din adamları
monaĥo = keşiş
abato = başrahip
papo = papa
rabeno = haham
imamo = imam

6. Hayvan isimlerinde bazı özel durumlar
taŭro = boğa
okso = öküz
kapono = kısır horoz
stalono = aygır

Dişi isimler

Bunlar anlam içeriğinde dişi olma durumu bulunan isimlerdir.

1. Dişi olduğu açık olanlar
femalo (dişi)

2. Bazı ekler
-in- (dişileştirme eki)
-nj- (dişi ad kısaltma eki)

3. Çeşitli dişi isimler
amazono (amazon)
damo (dam(a))
furio (Furies)
gejŝo (geyşa)
hetajro (hetaerae)
madono (Meryem)
matrono (Matrones)
megero (Megaera)
meretrico (metres)
muzo (müz)
nimfo (Nemf)
primadono (prima donna)
putino (hayat kadını)
subreto (soubrette)
________________________

Sonuç olarak, anlam bakımından isimlerin büyük bölümünün cinssiz olduğu söylenebilir. Erkek isimler çok daha azdır, dişi isimler bunlardan da az miktardadır.

Burada bahsedilen cinsiyet sınıflandırmalarına her zaman uyulması beklenemez. İsimlerin taşıdıkları cinsiyet ayrıntısı üzerinde herkesin kabul ettiği kesin bir anlaşma yoktur.

-IN eki kullanılarak, bir sözcüğe dişilik anlamı katılabilir.

homo (insan) → homino (dişi insan)
viro (adam) → virino (kadın)
studento (öğrenci) → studentino (kadın öğrenci)
hundo (köpek) → hundino (dişi köpek)

İsim erkekse, dişisinden bahsetmek için -in kullanılır. İsim cinssizse de dişi olduğu özellikle vurgulanmak istendiğinde -in kullanılabilir. İsim dişiyse tabii ki -in kullanılmaz.

Mutlaka erkek olduğu vurugusu yapılmak isteniyorsa cinssiz bir isme vira (erkek) sıfatı veya bunun kısaltılmışı olan VIR- öneki getirilebilir. (VIR- aslında geleneksel anlamda ek olarak sayılmaz.)

leono (aslan) → virleono (erkek aslan)
hundo (köpek) → virhundo (erkek köpek)
homo (insan) → virhomo (erkek insan)
studento (öğrenci) → vira studento (erkek öğrenci)

İsim erkekse elbette vir- eklenmez. İsim dişiyse teorikte vir- eklenebilir ancak böyle bir durumla pek karşılaşılmaz.

GE- önekiyle "her iki cinsiyet" anlamı verilebilir.

homo (insan) → gehomoj (dişi ve erkek insanlar)
viro (adam) → geviroj (kadınlar ve adamlar)
studento (öğrenci) → gestudentoj (erkek ve kız öğrenciler)
gehundoj → (dişi ve erkek köpekler)

Eğer isim cinssizse, ge- aslında gereksizdir. Ancak her iki cinsten de en az birer tane bulunduğu vurgulanmak istenirse kullanılabilir. Ge- genelde erkek isimlerde veya nadiren cinssiz isimlerde kullanılır, dişi isimlerle kullanılmaz.

-CJ- kısaltma ekiyle yapılan isimler erkek, -NJ- ile yapılanlar dişi sayılır.

Ne yazık ki bazı isimlerin cinsiyet anlamı hakkında farklı görüşler vardır. Özellikle dünkü cinssiz isimlerden 1., 2., 3., 4., 9. ve hatta 5. gruptakilerinin bazılarını erkek isim kabul edenler bulunmaktadır. Bu yüzden, gerekli olmadığı hâlde -in eki bunlarla çokça kullanılır.

Eski zamanlarda, bugün cinssiz diye niteledirdiklerimizin bir çoğunun erkek olarak kullanıldığını belirtmek gerekir. Ancak dil, zamanla gereksinimleri karşılamak adına cinssizleşme yönünde değişmektedir.

Konunun feminizme kadar uzanan başka tartışmalı yönleri ve cinsiyet anlamlarının tarihsel gelişimiyle ilgili de söylenecek şeyler var, ancak bu kadar ayrıntıya girmek gereksiz. Bu konuyu burada açıklanan şekilde kabul edip kapatmak en iyisi olacak.

İleride vir-, -in, -ĉj-, -nj- ekleri de daha ayrıntılı olarak incelenecektir. Bir sonraki konumuz ise standart sıfatlar olacaktır.

Hangi vortetoların hangi sözcük grubu (edat, nispi zamir ...)na girdiğini yazabilir misiniz?