masterchief:Hangi vortetoların hangi sözcük grubu (edat, nispi zamir ...)na girdiğini yazabilir misiniz?

Buradan görebilirsiniz.

Buradaki tanımların yaklaşık Türkçeleri;

rolvortetoj : konum edatları
pronomoj (personaj) : kişi zamirleri
O-vortecaj kaj A-vortecaj : isim ve sıfatlar (bunların bazıları yerine göre hem isim hem sıfat olur, örn. kiu, ambaŭ .... -o ile bitenleri sıfat olmaz.)
nombraj : sayılar (hem isim hem sıfat)
kunligaj : bağlaçlar
frazenkondukaj : yan cümle oluşturucular (bunlar da mı bağlaç oluyor?)
komparaj : karşılaştırmada kullanılanlar
E-vortecaj lokaj : yer zarfları
E-vortecaj tempaj: zaman zarfları
diversaj E-vortecaj : çeşitli zarflar
Ekkriaj kaj sonimitoj : ünlem ve yansıma

STANDART SIFATLAR

Bugün -A ile biten finaĵvortoları inceleyeceğiz. -A ile biten diğer sözcüklerle ve diğer sıfatlarla karışmamaları için bunlara standart sıfat diyeceğiz.

Standart sıfatlar nitelik, özellik, aidiyet, ilişki vb. belirtir ve isimleri betimlemek için kullanılır.

-A bitişi genelde bir şekilde kökle ilgili bir niteliğe sahip olma durumunu bildirir.

longa (uzun) : uzunluğu (longo) çok olan
ruĝa (kırmızı) : rengi kırmızı (ruĝo) olan
bona (iyi) : iyi (bono) ile vasıflanmış olan
inteligenta (zeki, zekâsal) : zekâ (inteligento) sahibi, zekâyla ilgili
homa (insan, insanî) : insan (homo) ile ilgili
malaperinta (ortadan kaybolmuş) : ortadan kaybolmuş (malaperi) olan

Bu tür sıfatların anlamı hem kökün anlamına hem de bağlama bağlıdır.

Zamirler ve sayılar da -A ile standart sıfat olurlar. Ancak -A bunlara farklı birer özel anlam (sahiplik, sıralama) katar.

-A'nın arkasından, nitelediği isimlerin sayısına ve durumuna bağlı olarak -J veya -N gelebilir.

longa (uzun) longaj longan longajn
ruĝa (kırmızı) ruĝaj ruĝan ruĝajn
mia (benim) maiaj mian miajn
sesa (altıncı) sesaj sesan sesajn

Günü geldiğinde bu konuları detaylı olarak ele alacağız.

Bir sıfat genelde, nitelediği ismin önüne gelir, ancak isimden sonra da getirilebilir, hatta bir sıfat ismin önündeyken diğeri arkasında olabilir.

granda domo = büyük ev
domo granda = büyük ev
la tago longa = uzun gün
la longa tago = uzun gün
fama Franca verkisto = ünlü Fransız yazar
fama verkisto Franca = ünlü Fransız yazar

Sıfatlar ismi bir yüklem yardımıyla da niteleyebilir.

La domo estas granda. = Ev büyük.
Tiuj ĉi verkistoj estas famaj. = Bu yazarlar ünlü.
Mi farbis mian domon blanka. = Evimi beyaza boyadım.

Standart sıfatlar aynı zamanda standart olmayan (-O bitişi bulunmayan) isimleri de nitelerler.

Mi estas feliĉa. = Şanslıyım. / Mutluyum.
Tiu estas mia. = O benim(dir).
Tio estas bona. ≈ Bu iyi.
Ili fariĝis koleraj. = Kızgınlaştılar.
Ambaŭ ŝajnis dormantaj. ≈ Her ikisi de uyuyor gözüküyor.
Estu singarda! (Vi estu singarda.) ≈ Kendini koru. / Kendine iyi bak.
(Emir çekiminde ikinci şahıs bazen söylenmez.)

Standart sıfatlar kullanılırken bazen nitelenen isim söylenmeden geçilir. Bu durum cümlenin gelişinin, hangi ismin nitelenmek istendiğini açıkça belli ettiği durumlarda gerçekleşir ve bu durumdaki sıfat bir isim gibi davranır.

Aşağıdaki örnek cümlelerde gri ile gösterilen kısımlar cümlede olmasa da varlığı bağlamdan anlaşılan isimlerdir.

La palaco de la imperiestro estis la plej belega (palaco) en la mondo.
İmparatorun sarayı dünyadaki en güzeldi (en güzel saraydı).

Vi ne estas la unuaj (personoj), kiujn mi vidas hodiaŭ matene.
Bugün sabah gördüğüm ilk (kişiler) değilsiniz.

Rekta vojo estas pli mallonga, ol kurba (vojo).
Düz yol eğriden (eğri yoldan) daha kısadır.

Zaman belirtirken nitelenen horo (saat), tago (gün) ve jaro (yıl) genelde söylenmeden geçilir. Bu durumda bunlara ait sıralama sayı sıfatları isim gibi davranır.

Hodiaŭ estas la dudek sepa (tago) de Marto.
Bugün martın 27.si (27. günü)

Estas la dek-unua (horo) kaj duono.
11. (saat) ve yarım. ≈ (Saat) on bir buçuk.

Tio okazis en Julio (de la) mil naŭcent tridek oka (jaro).
Bu (o), 1938. (yılın) temmuz(un)da gerçekleşti.

Günümüzde yıl söylerken çoğu zaman, sayıya sıralama anlamı katan -A da eklenmemektedir.

Tio okazis en Julio mil naŭcent tridek ok.
Bu (o), 1938 temmuzda gerçekleşti.

Nitelenen ismin söylenmemesine iyelik zamirlerinde de sıkça rastlanır.

Via pano estas malpli freŝa, ol mia (pano).
Senin ekmeğin benim(ekmeğim)den daha az taze.

Vi ankaŭ min redonu al la miaj (homoj).
Sen de beni benimkilere (benim insanlarıma) geri ver.

Ayrıca alia (diğer, başka) sıfatı da çoğu kez isim gibi kullanılır.

Mi ne volas tiun ĉi supon, donu al mi alian (supon).
Bu çorbayı istemiyorum, bana başka (çorba) verin.

Alian (homon) ne mallaŭdu, vin mem ne aplaŭdu.
Başkasını (başka insanı) kınama, kendini alkışlama.

Ayrıca multaj (çok, çoğu), malmultaj (az), pluraj (birçok) kaj kelkaj (bazı) sıfatlarının da isim gibi kullanılması yaygındır.

Sonraki konuda standart zarflardan bahsedeceğiz.

STANDART ZARFLAR

Bu konuda, standart zarf olarak adlandırdığımız -E ile biten finaĵvortoları inceleyeceğiz.

Bu sözcükler genelde şekil, tarz, yer, zaman, miktar vb. kavramları belirtirler.

rapide = hızla
bele = güzel bir şekilde, güzel olarak
urbe = şehir(ler)de
hejme = ev(ler)im(iz)de
tage = gün(ler)de, gündüz
matene = sabah(leyin)
lunde = pazartesi(leri)
normale = normalde
multe = çok
alveninte = ulaşmış olarak

Standart sıfatlarda olduğu gibi, standart zarfların anlamı da hem kökün anlamına hem de bağlama göre değişir.

Yer bildiren standart zarflar -N alabilir.

urbe (şehirde) → urben (şehire)
hejme (evde) → hejmen (eve)

Ancak -E ile yapılmış zarftan sonra asla çoğul eki -J gelmez.

Tamamlayıcı olarak kullanım

Ili manĝas rapide. = Onlar hızlı yer.
Rapide (hızla), manĝi (yemek) fiilini niteliyor.

Urbe troviĝas multaj restoracioj. = Şehirde birçok restoran bulunur.
Urbe (şehirde), troviĝi (bulunmak) fiilini niteliyor.

Zamirler, cümlenin tamamı için de tamamlayıcı olabilirler

Kompreneble mi iros. = Tabii ki geleceğim.
Burada kompreneble, "gelmek fiilini değil, "mi iros" ifadesinin tamamını etkilemektedir.

Betimleyici olarak kullanım

Zarflar sıfatların veya başka zarfların niteleyicisi de olabilirler.

Ĝi estas sufiĉe granda. = O yeterince büyük.
Li manĝas terure multe. = O, felâket derecede çok yer.
Ili revenos treege baldaŭ. = Onlar, çok çok yakında geri dönecekler.

Bir zarf bir fiili veya bir yan cümleyi, yüklem vasıtasıyla da nitelendirebilir.

Labori estas amuze. = Çalışmak eğlencelidir.
Estis ĝojige, ke ili sukcesis. = Onların başarılı olması sevindiriciydi.

-A ve -E bitişli finaĵvortolar birbirine oldukça benzerler. Hangisinin kullanılacağına, neyin nitelendirildiğine bakılarak karar verilir. Normalde, nitelenen bir isim ise -A, diğer durumlarda -E bitişi kullanmak uygundur.

Nüans verici olarak kullanım

Zarflar bazen belirli bir söz grubunu detaylandırabilirler. Bu durumda zarflar aslında, normalde niteleyemedikleri sözcük türü olan isimleri de nitelemiş olurlar.

Li estis tute en malespero.
Tamamen bir ümitsizlik içindeydi.

Li manĝas multajn diversajn aferojn, sed ĉefe legomojn.
Çok çeşitli şeyler yer, ama temel olarak sebze (yer).

La najbaroj disiĝis kun larmoj, kaj precipe la infanoj ploris maldolĉe.
Komşular gözyaşlarıyla ayrıldılar, ve özellikle çocuklar mutsuzca ağladılar.

Ĝuste apud la pordego floras la plej belaj rozoj.
Büyük kapının tam yanında, en güzel güller açar.

Estu tre singardaj kun Viaj vortoj, ĉar alie Vi atingos ĝuste la malon de tio, kion Vi deziras atingi!
Sözlerinizde çok temkinli olun, çünkü aksi hâlde ulaşmayı arzuladığınız şeyin tam zıttına ulaşacaksınız.

Li plenigis siajn poŝojn kaj la tornistron sole per arĝento.
Ceplerini ve sırt çantasını yalnızca gümüşle doldurdu.

Bazen sole (tek olarak) sözcüğünün anlamı açık olmayabilir. Örneğin; "Ili iris sole tien.", hem "Onlar sadece oraya gittiler." hem de "Onlar oraya yalnız (olarak) gittiler." anlamına gelebilir. Böyle durumlarda, iki anlamı ayırmak için nur (yalnızca, sadece) ve sole'nin sıfat hali sola (yalnız, tek) kullanılabilir.

Ili iris nur tien. = Yalnızca oraya gittiler.
Ili iris solaj tien. = Oraya yalnız gittiler.

"Sola" sıfat olduğundan ancak bir ismi niteleyebilir ve ikinci cümlede tek isim (standart isim değil ancak zamir (dolayısıyla da bir tür isim)) "ili" olduğundan, tek olma anlamının "ili"'yi nitelediği açıktır. "Ili" (onlar) anlam gereği çoğul olduğundan "sola"'nın çoğul şekli olan "solaj" kullanılmıştır. İleride bu konular daha ayrıntılı olarak ele alınacaktır.

Ankaŭ (de, dahi), eĉ (bile), almenaŭ (en azından), ja (vurgulayıcı) ve nur (yalnızca) gibi bazı standart olmayan zarflar da, nüans verici olarak sıkça kullanılmaktadır.

Bir sonraki konuda sözcük gruplarına giriş yapacağız.

İSİM DEĞERİNDEKİ SÖZCÜK GRUPLARI - 1

Cümlede tek bir sözcükmüş gibi hareket eden, yani bir araya gelip bir cümle öğesi oluşturabilen sözcük topluluklarına, sözcük grubu adı verilir.

Bugün, 'uzaktan bakıldığında' tek bir isimmiş gibi gözüken sözcük gruplarını inceleyeceğiz.

Tanım Edatları

Tanım edatlarını (eo: difinilo) daha sonra ayrıntılı olarak inceleyeceğiz. Şimdilik yalnızca, isim değerindeki bir sözcük grubunun başında bir tanım edatı bulunabileceğini veya bulunmayabileceğini söylemekle yetiniyoruz.

nomo = bir ad
la nomo = ad / o ad
tia nomo = öyle bir ad
tiu nomo = bu ad / o ad
ties nomo = onun adı
ĉiu nomo = her (bir) ad
iu nomo = (herhangi) bir ad

Bu tanım edatlarından 'la' ve 'ties' dışındakiler sözcüğün durumuna uyum gösterir, yani sözcük -J çoğul eki ve(ya) -N belirtme durumu eki alırsa, 'la' ve 'ties' dışındakiler de bu ekleri alırlar. Örneğin;

nomoj = (bazı) adlar
la nomoj = (o) adlar
tiaj nomoj = öyle bir ad
tiuj nomoj = bu adlar / o adlar
ties nomoj = onun adları
ĉiuj nomoj = bütün adlar
iuj nomoj = bazı adlar

Sayı + İsim

Sayılar yardımıyla isim değerinde sözcük grubu oluşturulabilir.

unu tablo = bir masa
dudek kvin aŭtoj = yirmi beş araba
cent mil dolarojn = yüzbin dolar

Burada kullanılan sayılar sıfat görevindedir, bunların niteledikleri ise isimdir. Böyle bir ikiliyi bir an için bölünmez bir bütün gibi düşünürsek, elimizdeki yeni sözcüğün bir isim olduğunu görürüz. Bu yüzden bu tür sözcük gruplarının isim değerinde olduğu söylenir.

Sıfat + İsim

Sıfatlar, niteledikleri isimlerle birlikte isim değerinde bir sözcük grubu oluşturur. Örneğin;

malfermita pordo = açık kapı
strangaj okazaĵoj = ilginç olaylar

Bunları bir bütün olarak düşünürsek, iki sözcükten oluşmuş bir 'isim' olarak değerlendirebiliriz. Tabii ki sıralama önemli değildir:

amo eterna ≈ ölümsüz aşk

Ancak sıfatın, ismin önüne değil arkasına getirilmesi, sıfatın biraz daha vurgulanmasını sağlar. Örneğin yukarıda eterna (sonsuz, ebedî) sıfatı, amo (aşk, sevgi) isminin önüne değil arkasına gelmişse, burada 'sonsuz' olmanın özellikle vurgulanmış olduğunu düşünebiliriz.

İsim + Rol gösterici + İsim

Rol gösterici derken, İngilizce'de preposition olarak bilinen konum edatlarının bir benzerinden bahsediyoruz. Rol gösterici bu kavramın Esperanto'daki adıdır (rolmontrilo). Bunları elbette daha sonra inceleyeceğiz. Şimdilik sadece, isim değerindeki sözcük gruplarının bunlar yardımıyla nasıl kurulduğunu göreceğiz.

viro kun ĉapelo = şapkalı adam
junulino el Francujo = Fransa'dan (Fransalı) genç kız
hundo sen vosto = kuyruksuz köpek
skribado per globkrajono = tükenmez kalem vasıtasıyla yazma
verkado de la libroj ≈ kitapların yazılması (eser verilmesi)
verkanto de libroj = kitapların yazarı

Bunların her biri birer 'isim değerinde sözcük grubu'dur.

(Aslına bakılırsa 'isim değerinde sözcük grubu' kalıbı da Türkçe'de bir 'isim değerinde sözcük grubu'dur, çünkü birden çok sözcükten oluşuyor ama bir arada düşününce tek bir kavramın (ki o kavram 'isim değerinde(ki) sözcük grubu') ismi olarak işlev görüyor. )

Bu başlıkta "İsim + Rol gösterici + İsim" kalıbına göre oluşmuş isim değerinde sözcük gruplarını ele alıyoruz. Sayılarla ve sıfatlarla oluşturulmuş olanları da bundan önce ele aldık. Ancak bildiğimiz üzere bir isim değerinde sözcük grubu, isim işlevi görür, yani ismin yerini tutar. Öyleyse 'İsim + Rol gösterici + İsim' kalıbında gördüğümüz 'İsim'lerin yerine 'isim değerinde sözcük grupları' da gelebilir. Örneğin aşağıda 'malgranda domo' ve 'vojo kampara', sıfat + isim kalıbına göre oluşmuş isim değerinde sözcük gruplarıdır ve isim yerini alarak şu an incelediğimiz kalıba uyum göstermişlerdir:

pordo de malgranda domo = büyük evin kapısı
kurado laŭ vojo kampara = kırsal yol boyunca koşu

Burada dikkat etmemiz gereken bir durum var. Arada rol gösterici olmadan, yan yana iki ismi kullanarak anlam elde etmeye çalışmamalıyız. İsimlerin yan yana kullanılabileceği durumlar var, bunları yarın göreceğiz, ancak 'belirtisiz isim tamlaması' oluşturmak için, İngilizce'deki kullanımdan esinlenip iki ismi yan yana getirme hatasını yapmamak gerekir. Örneğin;

Esperanto kongresi ≠ Esperanto kongreso (Yanlış)
dil öğretmeni ≠ lingvo instruisto (Yanlış)
Berlin Esperanto kulübü ≠ Berlino Esperanto-klubo (Yanlış)

Bunları ifade etmek için ya sıfat, ya rol gösterici, ya birleşik isim, ya da birleşik isim yapma anlamında kullanılan tire (-) kullanılmalıdır. (Bu konular sonra işlenecek). Bu durumda yukarıdaki yanlış kullanımlara bazı doğru alternatifler şunlar olabilir:

Esperanta kongreso = kongreso de Esperanto = Esperanto-kongreso
lingva instruisto = instruisto de lingvo = lingvoinstruisto
Berlina Esperanto-klubo = Esperanto-klubo de Berlino

Yarın bu konulara kaldığımız yerden devam edeceğiz.

Kişisel ve Esperanto'yla ilgili işlerden kaynaklananan yoğunluktan dolayı bir süredir konuya devam edemediğim ve bir süre daha düzenli olarak devam edemeyeceğim için üzgünüm. Çalışmalarımız sona erdiğinde konuyu kaldığı yerden sürdürmeye çalışacağım.

Aşırı yoğun çalışmalar nedeniyle bu konuyu ve Esperanto ile ilgili diğer projelerimi sürdüremez oldum. Konu içeriğini şuraya taşıdım, birgün devam edebilirsem oradan devam ederim.

UTKU ABİYİ GÖRMEZ OLDUK.