რა არის ესპერანტო?
საერთაშორისო კომუნიკაციაში ძალიან სასარგებლო ენა
„ესპერანტოს შინაგანი იდეაა: ნეიტრალური ენობრივი საფუძვლის მეშვეობით ერთა შორის აღმართული კედლების რღვევა და ხალხთა იმაში დარწმუნება, რომ ყველა მათგანმა მოყვასში მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანი და ძმა დაინახოს.“
ენის ინიციატორია ლუდვიკ ლაზარ ზამენჰოფი, რომელმაც ევროპულ ენებზე დაფუძნებითა და მინიმალური გამონაკლისებით შექმნა მისი გრამატიკა. სიტყვათა მარაგი ეფუძნება მეტწილად რომანულ ენათა ჯგუფს, მაგრამ რასაკვირველია მრავლადაა აგრეთვე სიტყვები გერმანიკული და სხვა ენათა ჯგუფებიდანაც. ახალმა ენამ, რომლის პირველი სახელმძღვანელო 1887 წელს გამოიცა, მიიზიდა მიმდევართა დიდი საზოგადოება და თანდათან დაიწყო ენის განვითარების ნორმალური პროცესი სოციუმში, რომელმაც მისი გამოყენება ცხოვრების სხვადასხვა სფეროებსა და ენის საკუთარი კულტურის ჩამოყალიბებაში დაიწყო. ორიოდ ათწლეულის შემდეგ უკვე ახალი თაობა გაჩნდა, რომელიც ოჯახში ასევე ესპერანტოზეც საუბრობდა, სწორედ ისინი იყვნენ პირველნი, ვისთვისაც ესპერანტო მშობლიური ენა გახდა. ამიტომაც შეიძლება ითქვას, რომ ესაა თავდაპირველად საერთაშორისო კომუნიკაციისთვის შექმნილი ენა, რომელმაც შემდეგ ერთგვარი კრეოლიზაცია განიცადა და დღესდღეობით წარმოადგენს ესპერანტისტთა მსოფლიო დიასპორული საზოგადოების ენას.
იგი შექმნილია ინდოევროპული ოჯახის ენებიდან აღებულ ლექსიკაზე დაფუძნებით იმ მიზნით, რომ ყოფილიყო მარტივად სასწავლი. ამიტომაც გრამატიკა აგლუტინაციურია, რაც ასევე მაგალითად თიურქულ, ფინო-უგრულ და ქართველურ ენებსაც ახასიათებს. თუ კიდევ უფრო ჩავუღრმავდებით, ის გარკვეულწილად იზოლირებული ენაცაა, როგორც მაგალითად ჩინური (მანდარინი) ან ვიეტნამური. ეს ნიშნავს, რომ მისი მორფემები შეიძლება დამოუკიდებელ სიტყვებადაც კი გამოვიყენოთ. მას გააჩნია სრულიად რეგულარიზებული და ლოგიკური გრამატიკა, რაც სიტყვების ფუძეთა და ორმოცამდე აფიქსის ურთიერთკომბინირებით განუხრელად მრავალ ახალ სიტყვათა შექმნის საშუალებას იძლევა (მაგალითად ფუძიდან san- („ჯანმრთელ-“), შესაძლებელია ვაწარმოოთ სიტყვები, როგორიცაა malsana („ავადმყოფი“), malsanulo („ავადმყოფი ადამიანი“), gemalsanuloj („ორივე სქესის წარმომადგენელი ავადმყოფი ადამიანი“), malsanulejo („საავადმყოფო“), sanigilo („წამალი“), saniĝinto („გამოჯანმრთელებული ადამიანი“), sanigejo („სამკურნალო ადგილი“), malsaneto („მცირე დაავადება“), malsanego („ძლიერი დაავადება“), malsanegulo („ადამიანი, რომელიც ძალიან ავადაა“), sanstato („ჯანმრთელობის მდგომარეობა“), sansento („ჯანმრთელობის შეგრძნება“), sanlimo („ჯანმრთელობის ზღვარი“), malsankaŭzanto („პათოგენი“), kontraŭmalsanterapio („დაავადების საწინააღმდეგო თერაპია“)...). მეტყველების მთავარ ნაწილებს (არსებით სახელებს, ზმნებს, ზედსართავ სახელებსა და ზმნიზედებს) განსაზღვრული დაბოლოებები აქვთ, რაც ამარტივებს მათ ამოცნობას. ენის რეგულარიზებულობა მის შესწავლას განსაკუთრებით აიოლებს და სიტყვათწარმოების უნიკალური თვისება მას ძლიერ პროდუქტიულ ენად ხდის, უსაზღვროდ დიდი რაოდენობის სიტყვათა მარაგით. მასში ნებისმიერი აზრისა და მდგომარეობის გამოხატვა შეგიძლიათ. მაგალითად, შესაძლებელია რაიმე მხატვრული ნაწარმოების შეთხზვა მაგიდის ფორმის მქონე გამოგონილ მარსიანელ არსებებზე და მათთვის ისეთი სახელების დარქმევა, როგორებიცაა tablo („მაგიდა“), tablino („მდედრობითი სქესის მაგიდა“), tablido („მაგიდის შვილი“) და სხვ. შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ ადამიანი, რომელიც უკუსვლით დადის inversmarŝanto („უკანმავალი“), დოგმატიზმის საწინააღმდეგო საშუალება maldogmigilo („განმდოგმატიზებელი“) და ა.შ.
ესპერანტოს მნიშვნელოვანი მახასიათებლები
ესპერანტოს ძირითადი იდეა ეხება ხალხთა და კულტურათა შორის ტოლერანტობასა და ურთიერთპატივისცემას. კომუნიკაცია ურთიერთგაგების ნამდვილად არსებითი ნაწილია და თუკი იგი ნეიტრალური ენით მყარდება, ეს აძლიერებს იმის შეგრძნებას, რომ ჩვენ საერთო თანასწორ ნიადაგზე „ვხვდებით“ და ერთმანეთის მიმართ ურთიერთპატივისცემას გამოვხატავთ.
საერთაშორისო
ესპერანტო უმთავრესად საერთო მშობლიური ენის არმქონე სხვადასხვა ერთა წარმომადგენლებს შორის კომუნიკაციისთვის სასარგებლო საშუალებაა.
ნეიტრალური
იგი არ განეკუთვნება გამორჩეულად რომელიმე კონკრეტულ ხალხსა თუ ქვეყანას და სწორედ ამაშია მისი ნეიტრალურობა.
თანასწორი
ლინგვისტური პერსპექტივიდან ესპერანტოს გამოყენებისას თავს უფრო თანასწორად ვგრძნობთ, ვიდრე მაგალითად თანამოსაუბრესთან ინგლისურად საუბრისას, როდესაც ეს უკანასკნელი მისთვის მშობლიური ენაა.
შედარებით მარტივი
ენის სტრუქტურისა და აგებულების წყალობით სხვა ეროვნულ ენებთან შედარებით ესპერანტოს დაუფლება ჩვეულებრივ გაცილებით უფრო მარტივია.
ცოცხალი
სხვა ენების მსგავსად ესპერანტოც ცოცხლობს და ვითარდება და მისით აზრთა და გრძნობათა სხვადასხვა ასპექტების გამოხატვა თავისუფლად შეგვიძლია.
სამართლიანი
ყველას, ვინც ესპერანტოს სწავლობს, ენაში მაღალი დონის მიღწევის შესაძლებლობა აქვს და შემდეგ ლინგვისტური თვალსაზრისით სხვებთან კომუნიკაციაც თანაბარ დონეზე შეუძლია მიუხედავად ენობრივი წარმოშობისა.
ისტორია
-
1878
ესპერანტოს თავდაპირველი პრიმიტიული წინარევერსია, რომელსაც ზამენჰოფმა Lingwe Uniwersala უწოდა, უკვე მზადაა. თუმცა იგი სრულიად განსხვავდება თანამედროვე ესპერანტოსაგან.
-
1887
ზამენჰოფი მეუღლის დახმარებით გამოსცემს პირველ წიგნს (Unua Libro), რომლითაც წარადგენს ესპერანტოს (თავდაპირველი სახელწოდება: „საერთაშორისო ენა“).
-
1889
ნიურნბერგში (გერმანია) გამოდის ესპერანტოს პირველი ჟურნალი - La Esperantisto, ფუძნდება პირველი ესპერანტო-კლუბი.
-
1905
ბულონ-სიურ-მერში (საფრანგეთი) ესპერანტოს პირველ მსოფლიო კონგრესს ესწრება 688 ადამიანი.
გამოიცემა ესპერანტოს საფუძვლები (La Fundamento de Esperanto).
-
1908
არსდება ესპერანტოს მსოფლიო ასოციაცია (UEA).
-
1954
იუნესკო UEA-სთან ამყარებს საკონსულტაციო ურთიერთობებს. იუნესკოს პირველი რეზოლუცია.
-
1985
იუნესკოს მეორე რეზოლუცია. იუნესკო გაეროს წევრ ქვეყნებს ახალისებს სასკოლო პროგრამებში ესპერანტოს შეტანის ინიციატივით.
-
1987
ესპერანტოს ასი წლის იუბილეზე, ვარშავაში, 72-ე მსოფლიო კონგრესს 6 000 ესპერანტისტი ესწრება.
-
2008
ვიკიპედიის - ყველაზე ვრცელი ინტერნეტენციკლოპედიის ესპერანტული ვერსია აღწევს 100 000 სტატიას.
-
2009
ენების საერთოევროპული სარეკომენდაციო ჩარჩოს შესაბამისად შესაძლებელია ესპერანტოს საერთაშორისო გამოცდების სამ დონეზე (B1, B2, C1) ჩაბარება ოთხ ძირითად კომპეტენციად: კითხვისა და მოსმენის გაგება, წერითი და ზეპირი კომუნიკაცია.
-
2012
Google Translate-ის სისტემა ესპერანტოს 64-ე ენად ამატებს.
-
2015
Duolingo ამატებს ესპერანტოს ინგლისურენოვან შემსწავლელ კურსს.
-
2016
გამოდის lernu!-ს ახალი ვერსია.
ესპერანტო - ესაა...
-
ნაწილი 1
ესპერანტო - ყველაფერში გამოსადეგი ენა.
-
ნაწილი 2
ესპერანტო - ენა მრავალი მახასიათებლით.
-
ნაწილი 3
ესპერანტო - მრავალმხრივ გამოყენებადი ენა.
-
ნაწილი 4a
ესპერანტო - ენა, რომელიც შესწავლადია და რომლის შესწავლაც ღირს.
-
ნაწილი 4b
ესპერანტო - ენა, რომელიც შესწავლადია და რომლის შესწავლაც ღირს.
-
ნაწილი 5
ესპერანტო - ენა მრავალფეროვანი მოძრაობით.
-
ნაწილი 6
ესპერანტო - მომავლის ენა.
გრამატიკა
ანბანი
აი ესპერანტოს ანბანი. ყველა ასო-ბგერა ყოველთვის ერთნაირად გამოითქმის და მართლწერაც სავსებით კანონზომიერია. გამოთქმის მოსასმენად დააწკაპეთ მაგალითებზე!
- Aa ami სიყვარული
- Bb bela ლამაზი
- Cc celo მიზანი
- Ĉĉ ĉokolado შოკოლადი
- Dd doni მიცემა
- Ee egala თანასწორი
- Ff facila მარტივი
- Gg granda დიდი
- Ĝĝ ĝui სიამოვნება
- Hh horo საათი
- Ĥĥ ĥoro ქორო
- Ii infano ბავშვი
- Jj juna ახალგაზრდა
- Ĵĵ ĵurnalo ჟურნალი
- Kk kafo ყავა
- Ll lando ქვეყანა
- Mm maro ზღვა
- Nn nokto ღამე
- Oo oro ოქრო
- Pp paco მშვიდობა
- Rr rapida სწრაფი
- Ss salti ხტომა
- Ŝŝ ŝipo გემი
- Tt tago დღე
- Uu urbo ქალაქი
- Ŭŭ aŭto ავტომობილი
- Vv vivo ცხოვრება
- Zz zebro ზებრა
არსებითი სახელები
ესპერანტოში ყველა არსებითი სახელი ბოლოვდება -o-ზე. (არსებითი სახელი - ესაა საგნის ან მოვლენის აღმნიშვნელი სახელწოდება.)
-
domo
სახლი
-
libro
წიგნი
მრავლობითი რიცხვი
მრავლობითი რიცხვის საწარმოებლად უბრალოდ არსებით სახელს დაურთეთ -j:
-
domoj
სახლები
-
libroj
წიგნები
ობიექტი
ესპერანტოში, წინადადებაში პირდაპირ ობიექტს ერთვის -n. ეს საშუალებას იძლევა შინაარსის უცვლელად წინადადების ნაწილთა ადგილის თავისუფლად ცვლისა. (პირდაპირი ობიექტია ის, რომელზეც წინადადებაში ხორცილდება მოქმედება.)
-
La hundo amas la katon
ძაღლს უყვარს კატა.
-
La kato amas la hundon
კატას უყვარს ძაღლი.
ზედსართავი სახელები
ესპერანტოში ყველა ზედსართავი სახელი ბოლოვდება -a-თი. (ზედსართავი სახელი აღწერს არსებითი სახელით გამოხატული საგნის თვისებას.)
-
alta
მაღალი
-
bela
ლამაზი
თავსართები
დაუკვირდით! სიტყვის ბოლოში mal--ის დართვამ მისი მნიშვნელობა სრულიად შეცვალა.
-
malalta
დაბალი
-
malbela
უშნო
mal- თავსართის მაგალითია. თავსართები (პრეფიქსი) გამოიყენება სიტყვათა წინ დასასმელად ახალი სიტყვათწარმოებისათვის. ესპერანტოში გვაქვს 10 სხვადასხვა პრეფიქსი.
ბოლოსართები
სპეციალურ დაბოლოებათა მეშვეობით ახალ სიტყვათა წარმოების უამრავი მეთოდი არსებობს. მაგალითად, -et- მიუთითებს რისიმე შემცირებაზე.
-
dometo
სახლუკა
-
libreto
წიგნაკი
-et- ბოლოსართის (სუფიქსი) მაგალითია. ბოლოსართები სიტყვის ბოლოს დაისმის. ესპერანტოში გვაქვს 31 სხვადასხვა სუფიქსი.
ზმნები
რასაკვირველია ზმნები ძალიან მნიშვნელოვანია. მაგრამ აღმოაჩენთ, რომ ესპერანტოში ისინი ძალზედ მარტივია. (ზმნა აღნიშნავს საგნის მოქმედებას ან მდგომარეობას.)
-
ludi
თამაში
-
ridi
სიცილი
ზმნის ფორმები
ზმნის განუსაზღვრელ ფორმებს (ინფინიტივი) აქვს დაბოლოება -i. აწმყო დროში ზმნა იღებს დაბოლოებას -as, ნამყოში -is, ხოლო მყოფადში კი -os. ზმნებში არ არსებობს გამონაკლისები!
- mi estas მე ვარ
- mi estis მე ვიყავი
- mi estos მე ვიქნები
- vi estas შენ (თქვენ) ხარ(თ) (ბრძანდებით)
- vi estis შენ (თქვენ) იყავი(თ)
- vi estos შენ (თქვენ) იქნები(თ)
- li estas ის (მამრ. ) არის
- li estis ის (მამრ.) იყო
- li estos ის (მამრ.) იქნება
- ŝi estas ის (მდედრ.) არის
- ŝi estis ის (მდედრ.) იყო
- ŝi estos ის (მდედრ.) იქნება
- ĝi estas ის (საშ.) არის
- ĝi estis ის (საშ.) იყო
- ĝi estos ის (საშ.) იქნება
- ni estas ჩვენ ვართ
- ni estis ჩვენ ვიყავით
- ni estos ჩვენ ვიქნებით
- ili estas ისინი არიან
- ili estis ისინი იყვნენ
- ili estos ისინი იქნებიან
ზმნიზედები
-e დაბოლოების დასმით იწარმოება ზმნიზედები. (ზმნიზედა აღნიშნავს მოქმედების ადგილს, დროს, ვითარებას და ა.შ.)
-
silente
ჩუმად
-
rapide
სწრაფად