Ne
Pro vyjádření záporu používáme slůvko ne. Ne neguje to, před čím stojí. Obvykle to je před přísudkem a když negujeme přísudek, negujeme celou větu. Pro jednu větu tedy stačí jeden zápor (na rozdíl od češtiny, kde běžně je v jedné větě víc záporů a mají význam jednoho záporu).
-
Mi ne dormas. - Nespím.
Není to tak, že spím. Moje spaní je zcela popíráno.
- Al leono ne donu la manon. - Lvovi nedávej ruku.
-
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Otec nečte knihu, ale píše dopis.
Zápor se týká slovesa legas. Sloveso skribas a celá její věta zůstávají v platnosti.
Zápor ve vedlejší větš platí jen uvnitř této věty: Řekl jsem, že nepřijdu. Zápor se týká jen přísudku přijdu ve vedlejší větě. Celé souvětí je ale kladné: Vždyť jsem to říkal.
Někdy se stává, že popíraný přísudek je nevyjádřený, ale pociťovaný: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne. Zápor se týká nevyjádřeného slovesa plenumas: ...kaj kiu ne plenumas sian promeson.
Ne je také slovo používané jako odpověď.
Tabulková slova na NENI
Por negacii oni povas ankaŭ uzi tabelvortojn je NENI. NENI-vorto sufiĉas por nei la predikaton, kaj do la tutan frazon. La pozicio de NENI-vorto normale ne gravas, ĝi tamen neas la tutan frazon:
-
La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - Časy minulé se už nikdy nevrátí; časy budoucí ještě nikdo nezná.
La pasinta tempo ne revenos. Oni ne konas la tempon venontan.
-
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - Vůbec nemůžu pochopit, co říkáš.
Mi ne povas kompreni.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo.
Ni ne povis vidi. La neado koncernas nur la ke-frazon. La ĉeffraza verbo estis restas pozitiva.
-
Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. - Žádný paprsek na mě nesvítí, žádný teplý vzdoušek na mě nefouká, žádný přítel mě nenavštěvuje.
Ne lumas radio. Ne blovas aereto. Ne vizitas amiko.
-
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Pamatuj, že esperanto není ničí majetek.
Esperanto ne estas ies propraĵo.
-
Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. - Takový řád bych pro naši Ligu z žádného důvodu nemohl(a) schválit.
Mi ne povas aprobi ĝin pro kia ajn kialo. Nenial neas la tutan frazon.
Duobla negacio
Se oni uzas NENI-vorton, kaj aldonas ankaŭ la vorton ne, la frazo fariĝas pozitiva. Tia duobla negacio estas uzebla nur por esprimi tre specialajn signifojn:
-
Mi ne amas neniun. - Není pravda, že nikoho nemiluji.
Ne estas tiel, ke mi amas neniun. Mi do ja amas iun.
-
Ĝi ne estas nenies propraĵo. - Není pravda, že to nikoho není.
Ne estas tiel, ke ĝi estas nenies propraĵo. Ĝi do estas ies propraĵo.
Frazo ankaŭ povas fariĝi pozitiva, se unu NENI-vorto klare neas la verbon, kaj ankaŭ alia NENI-vorto aperas en la frazo:
-
Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. - Ještě nikdy se nestalo, že bych nic nevyhrál.
Mi ĉiufoje gajnis almenaŭ ion.
Sed pluraj NENI-vortoj en la sama frazo ne nepre kreas pozitivan signifon. Ofte ili nur plifortigas unu la alian, kaj la negacio restas:
-
Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. - Způsobili bychom naší věci jen újmu a užitek bychom žádný nikomu nepřinesli.
Ni ne alportus utilon.
-
Neniam, neniam, neniam li revenos. - Nikdy, nikdy, nikdy se nevrátí.
Li ne revenos. Ne gravas, ĉu estas unu, du, tri aŭ eĉ pli da neniam.
Parta negacio
Iafoje la vorteto ne aperas en frazo tiel, ke ĝi neas nur parton de ĝi. La predikato restas valida. Ne neas ĝuste tion, antaŭ kio ĝi staras, sed tio povas esti la tuj sekvanta vorto, la sekvanta frazparto, aŭ eĉ pli multe. Nur la kunteksto povas montri precize, kio estas neata:
-
Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. - Uzavřeli jsme kontrakt ne písemně, ale ústně.
Ni ja faris la kontrakton, sed ne skribe.
-
Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. - Ne každá rostlina je jedlá.
Iuj kreskaĵoj ja estas manĝeblaj. Komparu kun: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas manĝebla.
-
Li estas homo ne kredinda. - Je to nevěrohodný člověk.
Li ja estas homo.
-
En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. - En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon.
La unua ne trafas la predikaton povas kaj neas la tutan frazon. La dua ne trafas nur aprobi (nian ideon). La suma signifo estas: Ili ne povas rifuzi nian ideon. = Ili devas aprobi nian ideon.
NENI-vortoj normale negacias la tutan frazon sendepende de la vortordo, sed iafoje ankaŭ NENI-vorto povas validi por nur parto de frazo. Tiam la kunteksto kaj la vortordo devas tute klare tion montri:
-
Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. - Rozhodl(a) jsem se už na toto téma nic neříkat.
La decido estas reala. La neado trafas nur la infinitivon paroli kaj ĉiujn frazpartojn, kiuj rilatas rekte al ĝi.
-
Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. - Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona.
La predikato valoras restas pozitiva.
Kiam ne aŭ NENI-vorto estas parto de kunmetita vorto, la negacio validas nur ene de tiu vorto:
-
Sinjoro, vi estas neĝentila. - Pane, jste neslušný.
La frazo diras, ke la sinjoro ja havas certan econ, nome mankon de ĝentileco. Estas nur subtila diferenco disde: Vi ne estas ĝentila.
-
La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. - Kněz, který nedávno zemřel, bydlel v našem městě dlouho.
La neado koncernas nur la longecon de la tempo.
-
Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. - Bohužel jsou to neesperantisti.
Ili estas tiaj homoj, kiuj ne scias Esperanton.
-
Neniofarado estas tre dolĉa okupo. - Nicnedělání je velice sladké zaměstnání.
Tia tempo, en kiu oni faras nenion, estas tre dolĉa.
Nek
Nek signifas "kaj ankaŭ ne". Oni uzas ĝin, se oni jam uzis ne, kaj volas nei ankoraŭ ion. Ĝi estas kvazaŭ varianto de kaj, kaj sekvas baze la samajn regulojn kiel kaj:
- Li ne vidis min, nek aŭdis. = ...kaj ankaŭ ne aŭdis. - Neviděl mě ani neslyšel. = …a taky neslyšel.
- Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. = ...kaj ankaŭ ne lian fraton. - Nepotkali jsme ho ani jeho bratra. = …a taky ne jeho bratra.
- Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. - Nenia peno nek provo donos lakton de bovo.
Ne uzu nek por ligi du aferojn post sen. Uzu kaj: Tiu virino ne foriru de ŝi sen konsolo kaj helpo. Ne: ...sen konsolo nek helpo.
Nek ne egalas al ne + emfazo. Por emfaze nei oni uzu eĉ kune kun ne. Ne diru: Mi havas nek unu amikon. Diru: Mi havas eĉ ne unu amikon. Aŭ: Mi ne havas eĉ unu amikon.
Oni ankaŭ povas uzi kombinitan, pluroblan nek.