Vortospecoj
Ekzistas du specoj de vortoj en Esperanto: finaĵvortoj kaj vortetoj:
Finaĵvortoj
Plej multaj vortoj en Esperanto estas finaĵvortoj. Finaĵvorto baze konsistas el radiko (aŭ pluraj radikoj) + vortklasa finaĵo, ekz.: patr/o, roz/o, sun/o, am/o, kol/tuk/o, san/a, verd/a, hel/ruĝ/a, eg/e, aparten/i, bril/as, est/os, rond/ir/as.
Radikoj esprimas plej diversajn aferojn: bestojn, homojn, agojn, kvalitojn, abstraktaĵojn, konkretaĵojn k.t.p. Radiko ne povas aperi memstare kiel vorto, sed bezonas finaĵon. Ekzistas naŭ vortigaj finaĵoj: O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U. Se oni aldonas iun el tiuj finaĵoj al radiko, ĝi fariĝas vorto. Principe ĉiu ajn radiko povas akcepti ĉiun ajn finaĵon: hom/o, hom/a, hom/e, hom/i, hom/as k.t.p., blu/o, blu/a, blu/e, blu/i, blu/as k.t.p., kur/o, kur/a, kur/e, kur/i, kur/as k.t.p.
Iuj radikoj estas uzataj ĉefe en vortokunmetado. Oni nomas ilin afiksoj: EBL, UL, MAL, GE k.a.
Vorteto ne bezonas finaĵon, sed povas aperi en frazo tia, kia ĝi estas. La vortetoj estas limigita grupo de vortoj, kiuj montras tre bazajn ideojn, gramatikajn rilatojn k.t.p. Ili estas precipe prepozicioj, ekz. al, de, en; personaj pronomoj, ekz. mi, vi, ŝi; substantivecaj vortetoj kaj adjektivecaj vortetoj, ekz. kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, ambaŭ; numeraloj, ekz. unu, du, tri, dek, cent; konjunkcioj, ekz. kaj, aŭ; subjunkcioj, ekz. ke, ĉu, se; adverbecaj vortetoj, ekz.: kie, tie, for, kiam, tiam, baldaŭ, hodiaŭ, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, ankaŭ, eĉ, jes, ne; interjekcioj, ekz. adiaŭ, bis, ho.
45 el la vortetoj ŝajnas havi iajn finaĵojn, ŝajnas kunmetitaj, sed estas nekunmetitaj: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies k.a. Tiujn vortetojn oni nomas tabelvortoj (aŭ korelativoj).
Frazroloj
Frazo estas vico de vortoj, kiuj kune esprimas penson. Frazparto estas vorto aŭ grupo de vortoj, kiuj rolas kiel unuo en frazo.
La plej grava frazparto estas la predikato. Ĝi estas verbo kun iu el la finaĵoj AS, IS, OS, US kaj U (normale ne I): iras, sidis, batos, vidus, pensu k.t.p. Predikato montras, pri kia ago aŭ stato temas.
La predikato estas la centro de la frazo. Ĉiuj aliaj (ĉefaj) partoj de la frazo rilatas en diversaj manieroj al la predikato. Ili ludas diversajn frazrolojn, ekz. subjekto, objekto, adjekto, vokativo, predikativo.
-
La junulo legas libron. - La junulo legas libron.
La verbo legas estas predikato. La junulo estas subjekto. Libron estas objekto. La frazrolo de la subjekto estas montrata per foresto de rolmontrilo (per nominativo). La frazrolon de la objekto montras ĉeesto de la akuzativa finaĵo -N.
-
Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto. - Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto.
La frazparto tutan tagon estas akuzativa adjekto, kiu montras, kiel longe daŭris la ago. La frazparto per sia aŭto estas prepozicia adjekto, kiu informas pri la ilo, kiun oni uzas por la ago. La frazrolon de la unua adjekto montras la akuzativa finaĵo -N. La frazrolon de la dua adjekto montras la prepozicio per.
-
Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ? - Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ?
La frazparto Andreo estas vokativo.
-
La apartamento de Andreo estas malgranda. - La apartamento de Andreo estas malgranda.
La frazparto malgranda estas subjekta predikativo. Ĝi priskribas la subjekton la apartamento pere de la predikata verbo estas:
Ekzistas tri rimedoj montri frazrolon: nominativo, la akuzativa finaĵo N kaj prepozicioj.
Frazparto konsistas el ĉefvorto, al kiu povas esti aldonita diversaj priskriboj:
-
Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj. - Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj.
En la loka adjekto la substantivo apartamento estas ĉefvorto. Krome la adjekto enhavas adjektivon, bela, kiu estas epiteto de la ĉefvorto, kaj frazparton kun du ĉambroj, kiu estas suplemento de la substantivo apartamento. (La subordigita frazparto kun du ĉambroj ne rilatas rekte al la predikato, sed estas nur parto de la adjekto en bela apartamento kun du ĉambroj.)
Vidu ankaŭ la liston de gramatikaj terminoj en la Enkonduko.