Ordklasser
Det finnes to typer ord i Esperanto: ord med endelser og småord:
Ord med endelser
De fleste ordene på Esperanto er ord med endelser. Disse består av ordrot (eller flere ordrøtter) + ordklasse-endelse, f. eks.: patr/o, roz/o, sun/o, am/o, kol/tuk/o, san/a, verd/a, hel/ruĝ/a, eg/e, aparten/i, bril/as, est/os, rond/ir/as
Ordrøtter uttrykker de mest forskjellige ting: dyr, mennesker, handlinger, kvaliteter, abstrakte ting, konkrete ting osv. Ordrøttene kan ikke stå selvstendig som et ord, men må ha en endelse. Det finnes ni endelser som lager ord: O, A, E, I, AS, IS, OS, US og U. Hvis man legger en av disse endelsene til en ordrot lages et ord. I prinsippet kan alle ordrøtter ta alle endelser: hom/o, hom/a, hom/e, hom/i, hom/as osv., blu/o, blu/a, blu/e, blu/i, blu/as osv., kur/o, kur/a, kur/e, kur/i, kur/as osv.
Noen ordrøtter blir hovedsaklig brukt når man danner sammensatte ord. Man kaller dem affikser: EBL, UL, MAL, GE o. l.
Småord trenger ikke endelse, men kan stå i setninger slik som de er. Småordene er en begrenset gruppe med ord som viser grunnleggende ideer, grammatisker forhold osv. De er hovedsaklig preposisjoner, f.eks. al, de, en; personlige pronomen, f.eks. mi, vi, ŝi; substantivaktige småord og adjektivaktige småord, f.eks. kiu, tiu, kio, tio, kia, tia, kies, ties, ambaŭ; tallord, f.eks. unu, du, tri, dek, cent; konjunksjoner, f.eks. kaj, aŭ; subjunksjoner, f.eks. ke, ĉu, se; adverbaktige småord, f.eks. kie, tie, for, kiam, tiam, baldaŭ, hodiaŭ, kial, tial, kiel, tiel, kiom, tiom, ankaŭ, eĉ, jes, ne; interjeksjoner, f.eks. adiaŭ, bis, ho.
45 av småordene ser ut som om de har endelse og er sammensatte ord, men de er det ikke: tio, tia, kio, kie, iu, iel, ĉiam, ĉiom, nenial, nenies osv. Disse småordene kalles tabellord (eller korelativer).
Grammatiske funksjoner
En setning er en rekke med ord som sammen uttrykker en tanke. Et setningsledd er et ord eller en gruppe med ord, som opptrer som en enhet i setningen.
Det viktigste setningsleddet er predikatet. Dette er et verb med en av endelsene AS, IS, OS, US eller U (vanligvis ikke I): iras, sidis, batos, vidus, pensu osv. Predikatet viser hvilken handling eller tilstand det handler om.
Predikatet er midtpunktet i setningen. Alle andre (hoved)deler i setningen relateres på forskjellige måter til predikatet. De har ulike ordklasser, f.eks. subjekt, objekt, adverbial, vokativ, predikativ.
-
La junulo legas libron. - Ungdommen leser en bok.
Verbet legas er predikativ. La junulo er subjekt. Libron er objekt. Setningsfunksjonen til subjektet vises ved fravær av rollemarkør (ved nominativ). Setningsfunksjonen til objektet vises ved akkusativendelsen -N.
-
Ŝi veturis tutan tagon per sia aŭto. - Hun kjørte hele dagen i bilen sin.
Setningsdelen tutan tagon er akkusativadverbial som viser hvor lenge handlingen varte. Setningsdelen per sia aŭto er preposisjonsadverbial som informerer om verktøyet som ble brukt i handlingen. Setningsrollen til det første adverbialet blir vist ved akkusativendelsen -N. Setningsrollen til det andre adverbial vises av preposisjonen per.
-
Andreo, ĉu vi renkontis Paŭlon hodiaŭ? - Andreo, traff du Paul i går?
Setningsdelen Andreo er vokativ
-
La apartamento de Andreo estas malgranda. - Leiligheten til Andreas er liten.
Setningsdelen malgranda er subjektspredikativ. Den beskriver subjektet la apartamento ved hjelp av verbpredikatet estas:
Det finnes tre måter å vise ordklasser på: nominativ, akkusativendelsen N og preposisjoner.
En setningsdel består av et hovedord som kan ha tilknyttet forskjellige beskrivelser:
-
Andreo loĝas en bela apartamento kun du ĉambroj. - Andreo bor i en fin leilighet med to rom.
I det isolierte adverbialet er substantivet apartamento hovedord. I tillegg har adverbialet et adjektiv, bela, som er en beskrivelse av hovedordet, og setningsdelen kun du ĉambroj, som er et suplement til substantivet apartamento. (Den underordnede delsetningen kun du ĉambroj er ikke direkte relatert til predikatet, men er kun del av adverbialet en bela apartamento kun du ĉambroj.)