Ne
Om een zin te ontkennen gebruikt men het woordje ne. Ne ontkent wat er op volgt. Normaliter staat ne voor de persoonsvorm, en als men de persoonsvorm ontkent, ontkent men de hele zin:
-
Mi ne dormas. - Ik slaap niet.
Het is is niet zo, dat ik slaap. Mijn slapen wordt volledig ontkend.
- Al leono ne donu la manon. - Geef geen hand aan een leeuw.
-
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - De vader leest geen boek, maar hij schrijft een brief.
De ontkenning slaat op het werkwoord legas. Het werkwoord schrijft en de hele zin met 'schrijft' blijft geldig.
Een ontkenning in een onderschikkende zin geldt alleen in die onderschikkende zin: Ik zei, en ik kwam niet. De ontkenning treft alleen de persoonsvorm venos uit de onderschikkende zin. De hele zin blijft bevestigend: ik zei dit inderdaad.
Soms gebeurt het, dat het ontkende persoonsvorm wordt verzwegen: Ĉiu povu vidi, kiu el la vastigantoj plenumas sian promeson kaj kiu ne. De ontkenning slaat op het verzwegen werkwoord plenumas: ...kaj kiu ne plenumas sian promeson.
Ne is ook een antwoord-woord.
Tabelwoorden beginnend met NENI
Om een ontkenning uit te drukken kan men ook gebruik maken van tabelwoorden met NENI. Een NENI-woord volstaat om een persoonsvorm te ontkennen, en dus de hele zin. De positie van een NENI-woord heeft normaal gezien geen belang, omdat het toch de hele zin ontkent:
-
La tempo pasinta jam neniam revenos; la tempon venontan neniu ankoraŭ konas. - Het verleden zal nooit terugkeren; de toekomst kent nog niemand.
Het verleden zal niet terugkeren. Men kent de toekomst niet.
-
Mi neniel povas kompreni, kion vi parolas. - Ik kan totaal niet begrijpen, wat je zegt.
Ik kan het niet begrijpen.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - De nacht was zo donker, dat ik niets kon zien zelfs niet vlak voor mijn neus.
Wij konden niet zien. De ontkenning slaat alleen op de ke-zin. Het werkwoord van de hoofdzin estis blijft bevestigend.
-
Neniu radio al mi lumas, neniu varma aereto blovas sur min, neniu amiko min vizitas. - Geen enkele straal scheen op mij, geen enkel warm windje waaide me toe, geen enkele vriend bezocht mij.
Er is geen straal die schijnt. Er waait geen windje. Er komt geen vriend op bezoek.
-
Memoru, ke Esperanto estas nenies propraĵo. - Bedenk, dat Esperanto niemands eigendom is.
Esperanto is niet het eigendom van iemand.
-
Tian Regularon por nia Ligo mi nenial povus aprobi. - Een dergelijk Reglement voor ons Verbond kan ik op geen enkele grond accepteren.
Ik kan het niet accepteren om welke reden dan ook. Nenial ontkent de hele zin.
Dubbele ontkenning
Als men een NENI-woord gebruikt, en er ook het woord ne aan toevoegt, wordt de zin positief. Een dergelijke ontkenning is alleen bruikbaar om speciale betekenissen uit te drukken:
-
Mi ne amas neniun. - Ik hou niet van niemand.
Het is niet zo, dat ik van niemand hou. Ik hou dus wel van iemand.
-
Ĝi ne estas nenies propraĵo. - Het is niet zonder eigenaar.
Het is niet zo, dat het niemands eigendom is. Het is dus iemands eigendom.
Een zin kan ook bevestigend worden, als één NENI-woord duidelijk het werkwoord ontkent, en er daarnaast een ander NENI-woord voorkomt in de zin:
-
Mi ankoraŭ neniam gajnis nenion. = Neniam okazis tio, ke mi gajnis nenion. - Ik won nog nooit niks.=Nooit gebeurde het, dat ik niets won.
Ik won telkens minstens iets.
Maar meerdere NENI-woorden in dezelfde zin geven die niet noodzakelijk een bevestigende betekenis. Dikwijls versterken zij alleen elkaar, en blijft de ontkenning:
-
Ni malutilon alportus al nia afero grandan, kaj utilon ni alportus al neniu nenian. - Wij zouden onze zaak grote schade toebrengen, en nut zouden wij niemand bijbrengen, geen enkel.
Wij zouden geen nut bijbrengen.
-
Neniam, neniam, neniam li revenos. - Nooit, nooit, nooit zal hij terugkeren.
Hij zal niet terugkeren. Het heeft geen belang, of het één, twee, drie of zelfs meerdere keren nooit is.
Gedeeltelijke ontkenning
Soms komt het woordje ne voor in een zin, op een manier dat het slechts een deel van de zin ontkent. De persoonsvorm van de zin blijft van kracht. Ne ontkent alleen dat wat erop volgt, maar dat kan het eerstvolgende woord zijn, het volgende zinsdeel, of zelfs meer. Alleen de context kan precies aangeven, wat ontkend wordt:
-
Ni faris la kontrakton ne skribe, sed parole. - Wij sloten het contract niet schriftelijk maar mondeling af.
Wij sloten het contract wel af, maar niet schriftelijk.
-
Ne ĉiu kreskaĵo estas manĝebla. - Niet elk gewas is eetbaar.
Een aantal gewassen zijn wel eetbaar. Vergelijk met: Ĉiu kreskaĵo ne estas manĝebla. = Neniu kreskaĵo estas manĝebla.
-
Li estas homo ne kredinda. - Hij is een niet geloofwaardig mens.
Hij is wel degelijk een mens.
-
En la animo ĉiuj privataj homoj kaj ĉiuj registaroj ne povas ne aprobi nian ideon. - Het kan niet zijn dat alle privé-personen en regeringen in hun binnenste niet achter ons idee staan.
De eerste 'ne' slaat op de persoonsvorm povas en ontkent de hele zin. De tweede ne slaat alleen op aprobi (nian ideon). De uiteindelijke betekenis is: Zij kunnen ons idee niet weigeren. = Zij moeten ons idee goedkeuren.
NENI-woorden ontkennen normaal gezien de hele zin ongeacht de woordorde, maar soms gelden NENI-woorden slechts voor een deel van de zin. Dan moeten contexten woordorde dit heel duidelijk aangeven:
-
Mi decidis paroli jam plu nenion pli pri tiu ĉi temo. - Ik besloot om niets meer te zeggen over dat thema.
Het besluit is effectief. De ontkenning slaat alleen op de infinitief paroli en alle zinsdelen, die er rechtstreeks verband mee houden.
-
Pli valoras faro nenia, ol faro malbona. = Faro, kiu ne okazis, ja valoras pli, almenaŭ kompare kun faro malbona. - Geen enkele daad is beter, dan een slechte daad.= Een daad, die niet plaatshad, is immers meer waard, althans vergeleken met een slechte daad.
De persoonsvorm valoras blijft bevestigend.
Als ne of een NENI-woord deel uitmaken van een samengesteld woord, geldt de ontkenning slechts voor dat woord:
-
Sinjoro, vi estas neĝentila. - Mijnheer, je bent onvriendelijk.
De zin zegt, dat de heer een bepaalde eigenschap heeft, nl. gebrek aan vriendelijkheid. Er is maar een subtiel verschil met de zin: Vi ne estas ĝentila.
-
La pastro, kiu mortis antaŭ nelonge (aŭ antaŭ nelonga tempo), loĝis longe en nia urbo. - De pastoor, die niet lang geleden stierf (of een niet lange tijd geleden), woonde lang in onze stad.
De ontkenning slaat alleen op de lengte van de tijd.
-
Bedaŭrinde ili estas ne-Esperantistoj. - Jammer genoeg zijn het niet-Esperantisten.
Het zijn mensen met de eigenschap, dat ze geen Esperanto kennen.
-
Neniofarado estas tre dolĉa okupo. - Nietsdoen is een zeer zoete/aangename bezigheid.
Een tijd, waarbij men niets doet, is zeer aangenaam.
Nek
Nek betekent "en ook niet". Men gebruikt het, als men al ne heeft gebruikt, en men nog iets wil ontkennen. Het is ook een variant van kaj, en volgt grotendeels dezelfde regels als kaj:
- Li ne vidis min, nek aŭdis. = ...kaj ankaŭ ne aŭdis. - Hij zag, noch hoorde mij.=...en hoorde ook niet.
- Mi ne renkontis lin, nek lian fraton. = ...kaj ankaŭ ne lian fraton. - Ik ontmoette hem niet, noch zijn broer.=...en ook zijn broer niet.
- Nenia peno nek provo donos lakton de bovo. - Geen enkele moeite noch poging geeft koemelk. [Je krijgt stank voor dank]
Gebruik nek niet om twee zaken samen te voegen na sen. Gebruik kaj: Tiu virino ne foriru de ŝi sen konsolo kaj helpo. Ne: ...sen konsolo nek helpo.
Nek is niet hetzelfde als een nadrukkelijk ne. Om nadrukkelijk te ontkennen moet men eĉ gebruiken samen met ne. Zeg niet: Mi havas nek unu amikon. Maar zeg: Mi havas eĉ ne unu amikon. Of: Mi ne havas eĉ unu amikon.
Men moet ook een gecombineerd, meervoudig nek kunnen gebruiken.