Količinske besede se vedejo včasih na poseben način. Besede s količinskim pomenom so lahko samostalniki (multo, kelko ipd.), pridevniki (multa, pluraj ipd.), prislovi (multe, sufiĉe ipd.) in prislovne besedice (pli, tiom ipd.).
Količinski samostalniki
Količinski samostalniki se vedejo kot navadni samostalniki. Pogosto so opisani z izrazom z da, ki prikazuje, iz česa se sestoji količina:
- Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. - Kadar kam potujem, nikoli ne vzamem s seboj mnogo prtljage.
Slovnično je količinska beseda glavna beseda, a smiselno je često izraz z da bolj pomemben. Včasih obravnavamo samostalnik takšnega izraza z da, ko da bi bil glavna beseda:
-
Tiam grandega multo da vortoj fariĝus en la skribado tute nediferencigeblaj unu de alia. - Tedaj bi postale besede v velikanski količini pri pisanju čisto nerazločljive druga od druge.
Nediferencigeblaj se slovnično nanaša na multo, a ima končnico J, ker se nanaša po smislu zelo močno na vortoj. Dejansko bi postal stavek zelo čuden, če bi rekli nediferencigebla brez J, ker kasnejši izraz unu de alia vsiljuje idejo več posameznih zadev. Primerjajte z naslednjim zgledom: Grandega multo da vortoj fariĝas tute senbezona por lernado.
Namesto multo in malmulto najčešče raje uporabimo prislovne oblike multe in malmulte.
Količinski prislovi
Količinski prislovi pogosto nastopajo v stavkih, kakor da bi bili samostalniki v funkciji osebka, predmeta itd. Praktično gre skoraj vedno le za multe, sufiĉe, kelke in njihove različice. Takšna uporaba besede kelke pa je sedaj zelo redka:
-
En la kelo troviĝas multe da rubaĵoj. - V kleti se nahaja mnogo krame.
Multe je osebek. Lahko tudi rečemo multo da rubaĵoj.
-
El ŝia buŝo eliris kelke da perloj kaj kelke da diamantoj. - Iz njenih ust je prišlo nekaj biserov in nekaj diamantov.
Oba kelke sta osebka od eliris. Lahko bi rekli kelko da perloj/diamantoj, vendar se kelko praktično nikoli ne uporablja. Sedaj najčešče uporabljamo kelkaj: kelkaj perloj, kelkaj diamantoj
-
La riĉulo havas multe da mono. - Bogataš ima mnogo denarja.
Multe je predmet, a ne more prejeti končnice N, ker je prislov.
- Mi havas sufiĉe da laboro. - Imam zadosti dela.
Podobno lahko uporabljamo prislovne količinske besedice:
-
Ĉu vi scias, kiom estis da mortigitoj? - Ali veš, koliko je bilo kasneje umorjenih?
Kiom je osebek od estis.
-
Prenu tiom da mono, kiom vi volas. - Vzemi toliko denarja, kolikor hočeš.
Tiom in kiom sta predmeta.
-
Pri tiom da feliĉo mi eĉ ne sonĝis, kiam mi estis ankoraŭ la malbela anasido! - O toliko sreče nisem niti sanjal, ko sem še bil grdi raček!
Tiom je prislovno določilo s predlogom pri.
-
Restas ankoraŭ iom da problemoj. - Ostaja še nekoliko problemov.
Iom je osebek.
-
Observu pli da ordo! - Vzdržuj več reda!
Pli je predmet.
-
Tro da kuiristoj kaĉon difektas. - Preveč kuharjev skazi kašo.
Tro je osebek.
Kadar ima količinski prislov za seboj izraz z da, se pogosto lahko zdi, da prislov sploh ni glavna beseda, ampak da je samostalnik kasnejšega izraza z da glavna beseda. Smiselno je dejansko izraz z da bolj pomemben, a iz vidika slovnice je glavna beseda prislov. A kadar imata količinski prislov + izraz z da opis, navadno povežemo opis z izrazom z da, čeprav ni glavna beseda: Multe da akvo estis verŝita sur ĝin. Če pa manjka izraz z da, lahko povežemo opis samo na prislov in posledično moramo uporabiti obliko s končnico E: Multe estis farite.
Količinski pridevniki namesto količinskih prislovov
Pogosto lahko nadomestimo količinski prislov s količinskim pridevnikom. Tedaj samostalnik izraza z da postane glavna beseda in da izgine:
- En la subtegmento troviĝas multaj malnovaj vestaĵoj. ≈ ...multe/multo da malnovaj vestaĵoj. - Na podstrešju se nahajajo mnoga stara oblačila. ≈ ... mnogo/množica starih oblačil.
- La riĉulo havas multan monon. ≈ ...multe/multo da mono. - Bogataš ima mnoge denarje. ≈ ... mnogo/množico denarja.
Vendar obstaja drobna razlika. Multaj in kelkaj se uporabljajo včasih za posamezne, ločene zadeve, včasih za skupno nerazločljivo množico. Multe in kelke pa se da uporabiti le za nerazločljivo množico. Ne bi torej mogli reči: Kelke da homoj sentas sin la plej feliĉaj, kiam ili vidas la suferojn de siaj najbaroj. Moramo reči Kelkaj homoj..., ker gre za čustva vsakega človeka posebej.
Stopnja in količina
Stopnja in količina sta različni zadevi, a se v nekaterih primerih približata.
Tre in multe
- tre = "na visoki stopnji, z močno intenzivnostjo"
- multe = "v velikem obsegu, z dolgim trajanjem, često ponovljeno"
Pri pridevnikih in prislovih skoraj vedno uporabljamo tre, a lahko uporabimo multe, kadar jasno gre za količino ali pogostost. Pri glagolih najčešče uporabljamo multe, ker gre navadno za količino ali pogostost, a uporabljamo tudi tre, kadar gre za stopnjo ali intenzivnost.
- Ĝi estas tre bona. - Ono je zelo dobro.
- Tie troviĝas tre grandaj domoj. - Tam se nahajajo zelo velike hiše.
- Mi tre ŝatas Berlinon. = Mi intense ŝatas Berlinon. - Zelo rad imam Berlin. = Močno imam rad Berlin.
- Mi tre amas ŝin. = Mi intense amas ŝin. - Zelo jo ljubim. = Močno jo ljubim.
- Mi havas multe da mono. - Imam mnogo denarja.
- Ŝi multe pensis pri tio. = Ŝi longe pensis pri tio. - Ona je mnogo mislila na tisto. = Ona je dolgo mislila na tisto.
- Kiu multe parolas, ne multe faras. - Kdor mnogo govori, mnogo ne stori.
-
Li tre multe helpis al mi. - On mi je zelo mnogo pomagal.
Tre opisuje multe. Multe opisuje helpis.
Da opišemo pli in tro, uporabimo multe:
- Ĝi estis multe pli granda ol antaŭe. - Ono je bilo mnogo bolj veliko kot poprej.
- Ĝi fariĝis multe tro nigra. - Postalo je mnogo preveč črno.
Kiel in tiel
Tabelni besedi kiel in tiel ne prikazujeta samo načina, ampak tudi stopnjo. Uporabljamo ju na istih mestih, kjer bi lahko uporabili tre:
-
Vi estas tiel bela, tiel bona kaj tiel honesta, ke mi devas fari al vi donacon. - Vi ste tako lepi, tako dobri in tako pošteni, da Vam moram dati darilo.
Lahko rečemo: tre bela, tre bona in tre honesta.
-
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Noč je bila tako temna, da nismo mogli videti ničesar celo pred svojim nosom.
Možno je reči: tre malluma.
Kiom in tiom
Tabelni besedi kiom in tiom prikazujeta količino. Uporabimo ju tam, kjer bi lahko uporabljali multe:
-
Mi volas tiom da terpomoj, kiom mi povas porti. - Hočem toliko krompirja, kolikor lahko nesem.
Lahko rečemo: volas multe in povas porti multe.
-
Ŝi tiom laboris, ke ŝi fariĝis ĉefo de la firmao. - Toliko je delala, da je postala vodja podjetja.
Lahko rečemo: multe laboris.
Pred multe pogosto radi damo tiom, ker je multe količinska beseda: Nun li estis ja riĉa, havante tiom multe da mono. Ali …havante tiel multe da mono. Ali ...havante tiom da mono.
"Tiom-kiom-izem"
Kiom in tiom sta včasih uporabljena za stopnjo namesto kiel in tiel, kadar želimo zelo močno poudariti. To je čisto dobro. A nekateri esperantisti uporabljajo redno samo kiom in tiom namesto kiel in tiel za prikaz stopnje, kakor da bi vedno poudarjali, npr.: Mi estas tiom forta, kiom vi. Primerjajte s stavkom v skladu z Fundamentom: Mi estas tiel forta, kiel vi. Takšen "tiom-kiom-izem" je popolnoma tuj Fundamentu in Zamenhofovi uporabi. Poleg tega tiom-kiom-isti izgubijo možnost uporabe besed tiom in kiom za poudarjanje.