16 Komparacija / Gramatika

Pli, plej

Za iskazivanje stupnjeva pri usporedbi koriste se pli i plej koji obično opisuju pridjeve ili priloge, ali i druge riječi.

Pli

Pli kazuje da opisano svojstvo, način, radnja ili slično premašuje nešto drugo, s čime se uspoređuje. Da bi se pokazalo što to pli-izraz premašuje, koristi se riječca ol:

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Papir je vrlo bijel, ali snijeg je još bjelji.

Bjelina snijega nadmašuje bjelinu papira.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. - Imam svježiji kruh od tebe.

Svježina mog kruha veća je od svježine tvog kruha.
Nu, iru pli rapide! - No, idimo brže!

Tvoja brzina neka bude veća od sadašnje brzine.
Du homoj povas pli multe fari ol unu. - Dva čovjeka mogu napraviti više od jednog.

Količina koju mogu napraviti dva čovjeka veća je od one (količine) koju može napraviti jedan čovjek.
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. - Moj brat je rekao Stefanu da ga voli više nego samog sebe.

Brat voli i Stefana i samog sebe, ali njegova njubav prema Stefanu veća je od one prema samom sebi.
Mieno lia montris pli suferon, sed ne koleron. - Izraz njegovog lica pokazivao je više patnje, ali ne ljutnju.

Izraz lica pokazivao je razne stvari, ali najviše patnju.
Ĝi eĉ unu minuton pli ne povus elteni. Pli = pli longe. - Ni minutu više ne bi mogao izdržati.
Restas ĉirkaŭ dek personoj, ne pli. Pli = pli multaj. - Ostalo je oko deset osoba, ne više. Više = veći broj.

Ne brkajte pli s riječcom plu, koja kazuje da radnja ili stanje ne prestaje, nego traje. Plu je vremenska riječ: Tenu ankaŭ plu ĝin en sekreto. (Drži to i dalje u tajnosti.) = Ne ĉesu teni ĝin en sekreto. (Nemoj prestati držati to u tajnosti.) Daŭrigu teni ĝin en sekreto. (Nastavi to držati u tajnosti.) Ni ne ĉesis labori, sed plu faris niajn taskojn. (Nismo prestali raditi, već smo i dalje izvršavali svoje zadatke.) Mi plu amos vin ĝis la morto. (Ja ću te voljeti i dalje sve do smrti.)

Pli može označavati vrijeme samo kada je prisutna, ili se podrazumijeva, druga riječ koja označava vrijeme:

Li rakontis plu. = Li daŭrigis sian rakontadon. - Pričao je dalje. = Nastavio je svoju priču.
Li rakontis pli. = Li rakontis pli multe da aferoj. - Ispričao je više. = Ispričao je još više stvari.
Li ne vivos plu. = Li ne vivos pli longe. - On više neće živjeti. = On neće živjeti dulje.
Mi pensas, ke ĝi estos konstruata pli [longe] ol tri jarojn. - Mislim da će se graditi više od tri godine.

Ovdje se ne može reći plu, jer slijedi izraz s ol, koji zahtijeva pli ili sličnu riječ.

Plej

Plej pokazuje da opisano svojstvo, način, djelovanje ili slično nadmašuje sve ostale s kojima se uspoređuje. To mogu biti svi ostali koji postoje, ili svi ostali u danom kontekstu:

Aŭgusto estas mia plej amata filo. - August je moj najvoljeniji sin.

Ne postoji sin kojeg volim više.
Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Uzela je najljepšu srebrnu vazu koja je bila u stanu.

Ljepše vaze tamo nije bilo.
Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo. - On se vrlo lako naljuti i uzbuđuje se često oko najmanje sitnice.
Li ekaŭdis bruan tonon, kiu povis ektimigi la koron eĉ de plej kuraĝa viro. - Začuo je glasan zvuk koji je mogao uplašiti srce i najhrabrijeg muškarca.
Plej multe li amas, ke oni lin bone akceptu, ke la regalado estu bona. = Li plej amas, ke... - On najviše voli da ga dobro prime, da pokloni budu dobri.

Da bi se ukazalo na grupu unutar koje vrijedi plej-izraz, obično se koristi prijedlog el: Ŝi estas la plej saĝa el ĉiuj, kiujn mi konas. (Ona je najpametnija od svih koje poznam.) Može se koristiti i en, sur, inter ili neki drugi prijedlog mjesta: Ĝi estas la plej alta montaro en Azio. (To je najviše gorje u Aziji.)

Kada se uspoređuju točno dvije stvari, nestaje razlika između la pli i la plej. Ako je jedna od njih veća od druge, automatski je najveća među njima:

Ĝi estas la pli bona el la du. = Ĝi estas la plej bona el la du. - To je bolja [opcija] od dvije. = To je najbolja [opcija] od dvije.

Ako se kaže la pli, obično su u igri samo dvije stvari koje se uspoređuju, i tada nije potrebno dodati "el la du":

Ŝi estas la pli aĝa. = Ŝi estas la plej aĝa el la du. - Ona je ona starija. = Ona je najstarija od dvije.

Ali u nekim situacijama nisu nužno samo dvije: Ĉu tiu estas unu el viaj malpli aĝaj fratinoj? Ne, ŝi estas la pli aĝa. (Je li to jedna od tvojih mlađih sestara? Ne, ona je starija.) Ona je, među mojim brojnim sestrama, ta koja je starija od mene.

Mnogi čak smatraju da se mora koristiti la pli kada se uspoređuju dvije stvari, a da je la plej tada pogrešno. U svakom slučaju, često je elegantnije koristiti la pli.

Malpli, malplej

Za uspoređivanje se mogu koristiti i oblici malpli i malplej:

Via pano estas malpli freŝa, ol mia. ≈ ...pli malfreŝa... - Tvoj kruh je manje svjež od moga. ≈ ... više star...
La amaso kuris malpli rapide ol la veturilo, kiu ruliĝis tre rapide. ≈ ...pli malrapide... - Mnoštvo je trčalo sporije od vozila koje se kretalo vrlo brzo.
Ĝuste tie troviĝas unu loko, kiu, estante malplej facile komprenebla, malplej bone aperis en la traduko. ≈ ...plej malfacile... ...plej malbone... - Upravo tu je mjesto koje je, s obzirom da je najteže shvatljivo, najlošije prevedeno.
Tiu estas la malplej taŭga el ĉiuj. ≈ ...plej maltaŭga... - Ovaj je najmanje prikladan od svih. ≈ ... najneprikladniji...
Li estas la malpli aĝa frato (el la du fratoj). ≈ ...la pli juna... - On je brat koji je manje star (od dva brata). ≈ ...mlađi...

Katkad se prefiks MAL- u ovakvim rečenica može pomaknuti po želji, ali često postoji razlika u nijansama značenja. Razlika može biti čak vrlo velika: Li estas malpli bela ol vi. Li estas pli malbela ol vi. Prva rečenica je kompliment. Druga je uvreda.

Kiel eble plej

Izraz kiel eble plej (što je moguće više) izkazuje želju da se nešto maksimizira. Pokazuje da treba iskoristiti sve mogućnosti da se postigne najveći stupanj:

La vortaro devis havi amplekson kiel eble plej malgrandan. - Rječnik je morao po opsegu biti što manji.

Što manja, to bolje.
Diru kiel eble plej rapide, per kio mi povas esti utila al vi! - Reci što brže, čime ti mogu biti od pomoći!

Koristi svoju najveću brzinu. (Budi najbrži što možeš.)

Druga često korištena varijanta je plejeble: Faru tion plejeble rapide!

Ne brkajte kiel eble plej s kiom eble (plej/pli), koji ima i značenje ograničenja. Dok kiel eble plej inzistira na maksimumumu, kiom eble (pli/plej) označava granice mogućnosti:

Estas dezirinde ke ĉiuj uzu la novajn vortojn kiom eble egale. - Poželjno je da svi koriste nove riječi na isti način, koliko je god moguće.

Potpuna ravnopravnost vjerojatno nije moguća.
Mi kiom eble evitas tiun vorton. = Mi vere provas eviti tiun vorton, sed povas esti, ke tio ne ĉiam eblas. - Izbjegavam tu riječ koliko je moguće. = Zaista pokušavam izbjeći tu riječ, ali može se desiti da to nije uvijek moguće.
Li devas — kiom tio estas ebla — uzi lingvon kiom eble plej neŭtralan. - On mora — a osim toga moguće je — koristiti što neutralniji jezik.

Druga varijanta s nijansom limitiranja u značenju je laŭeble plej.

Kiel i ol

Riječima kiel i ol može se pokazati što se s čime uspoređuje. U takvoj upotrebi kiel i ol su slični prijedlozima, ali i subjunkcijama (zavisnim veznicima). Može se reći da tvore posebnu vrstu riječi: riječce usporedbe.

Pomoću kiel se izražavaju usporedbe po jednakosti, koje pokazuju čemu je nešto slično. Kiel može doći zajedno s riječi sama/same ili s nekom tabličnom riječi na TI-, ali takva riječ se često samo podrazumijeva:

Tiu ĉi malfreŝa pano estas malmola, kiel ŝtono. - Ovaj stari kruh je tvrd, kao kamen.

Tvrdoća kruha slična je tvrdoći kamena.
Ŝiaj okuloj estis kiel du steloj. = Ŝiaj okuloj similis al du steloj. - Njene su oči bile kao dvije zvijezde. = Njene su oči sličile na dvije zvijezde.
Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. - Naš pukovnik je svojim vojnicima poput dobra oca.
Mi ĝojas, ke vi havas tian saman opinion, kiel mi. - Veseli me da imaš isto mišljenje kao ja.
Li estis kiel senviva. = Lia eco similis al senviveco. - Bio je kao bezživotan.
Sentu vin tute kiel hejme. - Osjećajte se posve kao kod kuće.
Diskuti kun li estas same senutile, kiel draŝi venton. - Raspravljeti s njim je jednako beskorisno kao mlatiti vjetar.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem. - Brinem o njoj isto onako kako brinem o samom sebi.
La afero ne estas tia, kiel oni pensas. - Stvari nisu takve kao se misli.

Pomoću ol se izražavaju nejednakosne usporedbe, koje pokazuju čemu nešto nije nalik. Ol obično dolazi s pli, malpli, malsama, malsame, alia ili alie:

Lakto estas pli nutra, ol vino. = Lakto malsimilas al vino laŭ la nutreco. - Mlijeko je hranjivije od vina. = Mlijeko nije slično vinu po hranjivosti.
Mi havas pli freŝan panon, ol vi. = Se oni komparas kun vi (kun la pano, kiun vi havas), mi havas pli freŝan panon. - Imam svježiji kruh od tebe. = U usporedbi s tobom (s kruhom kojeg ti imaš), ja imam svježiji kruh.
Vi estas pli ol beleta, vi estas bela! - Ti si više nego ljepuškasta, ti si lijepa!
Ŝi estis ankoraŭ pli bela ol antaŭe. - Bila je još ljepša nego prije.
Pli bone ne fari, ol erari. - Bolje je ne napraviti, nego pogriješiti.
Ĝi estis al mi pli kara, ol mi povas diri. - Bilo mi je jasnije nego sam mogao iskazati.

Uz preferi (prefere, prefero i sl.) može se iskazati i ono prema čemu nema naklonosti, koristeći neku dodatnu riječ. Ispred infinitiva koristi se ol, katkad anstataŭ. Ispred imenice ili zamjenice obično se koristi al, ali može i antaŭ, kontraŭ ili anstataŭ:

Tiam Dio inspiris al mi la ideon ekbruligi mian liton, prefere neniigi mian domon per fajro, ol permesi, ke la granda amaso da homoj mizere pereu. - Tada je Bog potaknuo u meni ideju da spalim svoj krevet, da radije uništim svoju kuću vatrom nego da dozvolim da velik broj ljudi jadno strada.
Mia edzino preparas manĝojn, kiujn mi certe preferas al la manĝoj el la kuirejoj de la plej bonaj hoteloj. - Moja supruga priprema jela koja su mi svakako draža nego jela iz kuhinja najboljih hotela.
Li ne atentas la vizaĝon de princoj, kaj ne preferas riĉulon antaŭ malriĉulo. - On ne obraća pažnju na lice prinčeva, i nisu mu bogati draži od siromašnih.
Preferos la morton ol la vivon ĉiuj restintoj. = ...ol elekti la vivon... - Svi koji ostanu više će željeti smrt nego život. = ...nego da odaberu život...

Ol se odnosi na infinitiv koji se podrazumijeva. Zato se koristi ol.

Kiel i ol zajedno s pokazateljima uloge

Ako se nakon usporedbenog kiel ili ol nalazi imenična cjelina (ili zamjenica) bez indikatora uloge, usporedba se odnosi na subjekt rečenice. Pojam uz kiel ili ol je na neki način subjekt u ideji rečenice. Takav izraz s kiel ili ol može imati i drugu rečeničnu ulogu bez indikatora uloge, npr. predikativ.

Ako takav izraz usporedbe treba shvatiti kao objekt ili adjekt, treba upotrijebiti neki pokazatelj uloge da se to pokaže:

Mi elektis lin kiel prezidanto. - Izabrao sam ga kao predsjednik.

Podrazumijeva se: Predsjednik je izabrao njega. Predsjednik sam bio ja, subjekt rečenice.
Mi elektis lin kiel prezidanton. - Izabrao sam ga za predsjednika.

Podrazumijeva se ideja: Mi elektis prezidanton. (Ja sam izabrao predsjednika.) Predsjednik je postao on, objekt rečenice.
Li amos sian landon pli ol ĉiuj aliaj landoj. (Ĉiuj aliaj landoj amos lian landon malpli.) - On će voljeti svoju zemlju više nego sve druge zemlje. (Sve druge zemlje će voljeti njegovu zemlju manje.)
Li amos sian landon pli ol ĉiujn aliajn landojn. (Li amos ĉiujn aliajn landojn malpli.) - Voljet će svoju zemlju više nego bilo koju drugu zemlju. (On će voljeti ostale zemlje manje.)
Tie la suno lumis multe pli hele ol ni. (Ni lumis malpli hele.) - Tamo je sunce sijalo mnogo sjajnije od nas.
Tie la suno lumis multe pli hele ol ĉe ni. (Ĉe ni la suno lumis malpli hele.) - Tamo je sunce sjalo mnogo svjetlije nego kod nas. (Kod nas sunce je sjalo manje sjajno.)
Li uzas Esperanton, kiel sekretan lingvon. (Li uzas sekretan lingvon.) - On koristi esperanto kao tajni jezik. (On koristi tajni jezik.)
Ŝi havas multe da ne-Esperantistoj kiel amikojn. (Ŝi havas amikojn.) - Ima mnogo ne-esperantista za prijatelje. (Ona ima prijatelje.)
Al vi kiel al esperantistoj mi volas nur diri, ke terure altaj kaj dikaj estas ankoraŭ la interpopolaj muroj. (Mi diros tion al esperantistoj.) - Vama kao esperantistima želim samo reći da su još uvijek užasno visoki i debeli zidovi među narodima. (To ću reći esperantistima.)
Estis tie tiel lume, preskaŭ kiel dum la tago. (Dum la tago estas tiel lume.) - Bilo je tako svjetlo, gotovo kao danju. (Danju je toliko svjetlo.)
Mia frato diris al Stefano, ke li amas lin pli, ol sin mem. (Li amas sin mem.) - Moj brat je rekao Stefanu da ga voli više nego samog sebe. (On voli sebe.)
Estas ja pli bone havi ion, ol nenion. (Oni povus havi nenion.) - Dakako, bolje je imati nešto, nego ništa. (Moglo bi se (ne) imati ništa.)
Neniam mi amis lin pli multe, ol en la tago, kiam li de tie ĉi forveturis. (En tiu tago mi amis lin multe.) - Nikada ga nisam volio više nego na dan kad je otputovao odavde. (Tog dana sam ga jako volio.)
Antono devis pensi pri io alia ol pri sia ama aflikto. (Li ne pensu nur pri sia ama aflikto.) - Antonio je morao misliti na nešto drugo, a ne na svoje ljubavne jade.

Katkad se izraz s kiel ili ol odnosi samo na epitet neke riječi. Ako takav epitet ima nastavak N, usporedbeni izraz ipak ne dobiva nastavak N, jer usporedbeni izraz nije objekt u rečenici koja se tu podrazumijeva:

Li uzas domon grandan kiel palaco. ≈ Li uzas domon. La domo estas granda kiel palaco. - On koristi kuću veliku poput palače. ≈ On koristi kuću. Ta kuća je velika kao palača.

Usporedba se odnosi samo na veličinu kuće. Usporedi s: Li uzas grandan domon kiel palacon. (Li uzas palacon.)
Mi neniam renkontis homon (tian) kiel ŝi. ≈ Mi ne renkontis homon, kiu estas simila al ŝi. - Nisam nikada sreo čovjeka kakva je ona. ≈ Nisam nikada sreo čovjeka koji joj je sličan.
Ĝi havas du okulojn tiel grandajn, kiel du tasoj. ≈ La okuloj estas tiel grandaj kiel du tasoj. - Ima dva oka velika kao dvije šalice. ≈ Oči su velike kao dvije šalice.
Li lernis gravajn lingvojn, kiel la Angla lingvo kaj la Franca. (La Angla lingvo kaj la Franca estas tiaj gravaj lingvoj.) - Naučio je važne jezike, kakvi su engleski i francuski. (Engleski i francuski jezik su takvi važni jezici.)

Engleski i francuski su primjeri takve vrste jezika kakve je on učio. Možda nije učio baš njih.
Mi havas alian proponon, ol la ĵus prezentita. (Mia propono estas alia, ol la ĵus prezentita.) - Imam drugačiji prijedlog od upravo izloženog. (Moj prijedlog je drugačiji od upravo izloženog.)
Li havas korpon pli larĝan ol alta. = ... pli larĝan ol ĝi estas alta. - On ima tijelo "šire nego više". = ... više široko nego što je visoko.

Kiel identiteta i uloge

Obično usporedbeni kiel označava sličnost (...tia kiel..., ...tiel kiel... i sl.), ali katkad pokazuje identitet ili ulogu. Tada kiel znači "u ulozi" ili slično:

Mi elektis lin kiel prezidanto. = ...estante prezidanto. ...en mia rolo de prezidanto., ...ĉar mi estas prezidanto. - Izabrao sam ga kao predsjednik. = ...jer sam predsjednik.
Ŝi estus bona por mi kiel edzino! = ...estante edzino! ...en edzina rolo! - Ona bi bila dobra za mene kao žena! = ...kad bi mi bila žena! ...u ulozi žene!
Li naskiĝis kiel Franco, sed mortis kiel homarano. - Rodio se kao Francus, ali umro kao pripadnik čovječanstva.

On je bio Francuz kada se rodio, ali pripadnik čovječanstva kada je umro.

Samo kontekst može pokazati izražava li kiel sličnost, identitet ili ulogu.

Izrazi usporedbe — skraćene rečenice?

Često se usporedbeni kiel-izraz može zamijeniti čitavom zavisnom rečenicom s predikatom, ali to nije uvijek moguće:

Li uzas sian hejmon kiel laborejon. → Li uzas sian hejmon (tiel), kiel oni uzas laborejon. - On koristi svoj dom kao ured. → On koristi svoj dom onako kako se koristi ured.

Cijela kiel-rečenica ima isto značenje kao izraz usporedbe s kiel.
Mi elektis ŝin kiel prezidanton. → Mi elektis ŝin (tiel), kiel oni elektas prezidanton. - Izabrao sam je kao predsjednika. → Izabrao sam je onako kako se bira predsjednik.

Potpuna kiel-rečenica ima drugačije značenje od izraza usporedbe. Usporedba informira o položaju koji je dobila. Rečenica s kiel iskazuje način na koji je izabrana.

Usporedni izrazi s kiel nisu dakle (uvijek) skraćene zavisne rečenice.

Neki smatraju da uvijek treba koristiti istu KI-riječ koju bismo koristili u punoj rečenici. Tada često koriste kia(j)(n) umjesto kiel za iskazivanje podjednake usporedbe. Takva upotreba nije u skladu s tradicijom i ne preporuča se. Osim toga, katkad može postati vrlo nezgrapna:

Li vizitis tiajn urbojn, kia estas Parizo. - On je posjetio takve gradove kakav je Pariz. → Li vizitis (tiajn) urbojn kia Parizo.

Bolje je reći: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo.
Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi loĝas. - On živi u istom gradu u kojem ja živim. → Li loĝas en la sama urbo, en kiu mi.

Bolje je reći: Li loĝas en la sama urbo kiel mi.
Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi naskiĝis. - On se rodio istog dana i na istom mjestu kada odnosno gdje sam se ja rodio. → Li naskiĝis en la sama tago kaj en la sama loko, kiam kaj kie mi.

Radije recite: Li naskiĝis en la sama tago kaj (en la sama) loko kiel mi.
Emilio havis sur si eĉ la saman veston, kiun ŝi tiam havis sur si. - Emilija je imala na sebi čak istu odjeću koju je onda imala na sebi. → Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiun tiam.

Recite poput Zamenhofa: Emilio havis sur si eĉ la saman veston kiel tiam.

Ako je izraz usporedbe cijela zavisna rečenica, kao uvodna riječ može poslužiti kia, kiu, kiam i t.d., ali ako je izraz usporedbe jedini dio rečenice (ili jedan od dijelova rečenice bez predikata), tada se koristi usporedbeni kiel.

Kvazaŭ

U usporedbama sličnosti može se upotrijebiti kvazaŭ umjesto kiel za usporedbu, ako je sličnost samo prividna, nestvarne, i to se želi naglasiti:

Dum momento li staris senmova, kvazaŭ ŝtoniĝinta. - Na trenutak je stajao nepomično, kao okamenjen.

On nije bio stvarno okamenjen.
Silente li migris tra la lando, kiu aperis al li kvazaŭ abunda fruktoĝardeno. - Tiho je prolazio zemljom koja mu je izgledala kao obilan voćni vrt.
Ĉiu statuo sur la riĉaj sarkofagoj ŝajnis kvazaŭ ricevinta vivon. - Svaki kip na bogatim sarkofazima izgledao je kao da je oživio.

Katkad se nakon usporedbenog kvazaŭ treba upotrijebiti nastavak -N (ili neki drugi pokazatelj uloge) kao i kod usporedbenog kiel: Tiesto ŝtelis filon de Atreo kaj lin edukis kvazaŭ sian propran. (Tiesto je oteo sina od Atrea i odgajao ga kao svoga.)