ზოგიერთი ენობრივი ელემენტი, რომელთაც ჩვეულებრივ აფიქსებს არ ეძახიან, სიტყვათწარმოებაში სპეციალური წესებით გამოიყენება. თითქმის ყოველთვის საუბარია სიტყვათწარმოებაზე შეერთებულ და ფრაზულ სიტყვათა ტრადიციული პრინციპებით, მაგრამ დამატებით გარკვეული სპეციფიურობით. ასეთ ელემენტებს აფიქსური შეგვიძლია ვუწოდოთ. სხვა ელემენტები კომბინირებულ სიტყვებში ისე ხშირად გვხვდება, რომ ისინიც აფიქსებად სჩანან, თუმცა ისინი სრულიად მიჰყვებიან სიტყვათწარმოების ჩვეულებრივ წესებს. ასეთ ელემენტებსაც შეგვიძლია აფიქსური ვუწოდოთ.

აფიქსური ძირები და შედგენილი სიტყვები

აი ჩვეულებრივ ძირთა რამდენიმე მაგალითი, რომელთაც ხშირად აფიქსურად ხმარობენ.

FIN

FIN ხშირად პრეფიქსულად იხმარება მოქმედების სასრულობის აღსანიშნად ნაცვლად პრეფიქსული el-ისა: finkanti, finfari, finmanĝi.

HAV, PLEN, RIĈ

ფესვები HAV, PLEN და RIĈ სუფიქსურად გამოიყენება ზედსართავი სახელის მნიშვნელობის დასაზუსტებლად: barba → barbhava, trua → truhava, manka → mankohava, ama → amoplena, brua → bruoplena, flora → florplena, fuma → fumoplena, ora → ororiĉa, herba → herbriĉa, senta → sentriĉa.

KELK

პრეფიქსული KELK უჩვენებს გამრავლებას განუსაზღვრელი, თუმცა არც ისე დიდი რიცხვით (ერთზე მეტი): kelkdek = „ათობით“, kelkcent = „ასობით“, kelkmil = „ათასობით“. ყურადღება მიაქციეთ მახვილს: kElkcent, kElkmil. KELK არის არა ნაწილაკი, არამედ ფუძე. ამიტომ ასეთ სიტყვათა ცალ-ცალკე დაწერა დაუშვებელია. არასწორია kelk dek, kelk mil, სწორია kelkdek, kelkmil და ა.შ. ყოველთვისა შეგვიძლია სანაცვლოდ ვთქვათ: kelkaj dekoj, kelkaj miloj და ა.შ.

სუფიქსური KELK განუსაზღვრელი რიცხვის (ერთზე მეტის) დამატებას უჩვენებს: dekkelke = „ათი და რაღაც“, tridekkelk-jara = „ოცდაათი და რაღაც“ („ოცდარაღაცა)“.

ზოგჯერ პრეფიქსულ KELK-ს ვხვდებით მნიშვნელობით „დაახლოებით“: kelkmil = „დაახლოებით ათასოი“. ასეთი რამ წინათ აღნიშნულ ზამნეჰოფისეულ წესს ეწინააღმდეგება და მისი გამოყენება არარეკომენდებულია.

KELK პრეფიქსულად გამოიყენება ასევე I-კორელატებთან განუსაზღვრელობის ხაზგასასმელად: kelkiuj = „რამდენიმე, ვიღაცები“, kelkiom = „რაღაც რაოდენობით“. ზოგჯერ ხმარებული ფორმა kelkiu (J-ს გარეშე) თავის მხრივ წინააღმდეგობრივია, ვინაიდან iu ზუსტად ერთ ინდივიდს აღნიშნავს, ხოლო KELK კი - ერთზე მეტს.

ON-სიტყვები

სუფიქს ON-იანი შეერთებული სიტყვები ხშირად პრეფიქსულად იხმარება: duonhoro = „ნახევარი საათი“, kvaronlitro = „მეოთხედი ლიტრი“, milonmilimetro = „მილიმეტრის მეათასედი“, trionparto = „მესამედი ნაწილი“. შესაძლებელია სანაცვლოდ ჩვეულებრივ კომბინაციათა წარმოება, მაგ: horkvarono (= „თხუთმეტი წუთი“): Pasis certe horkvarono, antaŭ ol la floreto povis denove rekonsciiĝi. თუმცა horkvarono-სნაირი ფორმები ძალიან იშვიათია.

პრეფიქსულ DUON-ს ზოგჯერ განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს: „დაახლოებით ნახევრად, არასრულად, თითქმის“: duonnuda = „ნახევრად შიშველი“, duonkuirita = „მოუმზადებელი“ (კერძი).

ნათესავების აღმნიშვნელ სიტყვებთან DUON-ს ორი განსაკუთრებული მნიშვნელობა აქვს. იგი უჩვენებს მშობელთაგან მხოლოდ ერთ-ერთის მხრიდან ნათესაობით ხაზსა და ასევე ხელახალი ქორწინებით შექმნილ ნათესაობას: duonfrato = 1. ძმა, რომელთანაც მხოლოდ ერთ-ერთი მშობელი გვყავს საერთო. 2. დედინაცვლის ან მამინაცვლის ვაჟიშვილი; duonfilo = მეუღლის მოყოლილი შვილი; duonpatro = მამინაცვალი (დედის ახალი ქმარი); duonpatrino = დედინაცვალი (მამის ახალი ცოლი).

VIC

VIC პრეფიქსულად გამოიყენება საგნის ან პირის აღსანიშნად, რომელიც ანაცვლებს ან შეუძლია ჩაანაცვლოს რაიმე ან ვინმე: vicprezidanto = „ვიცეპრეზიდენტი“, vicdirektoro = „დირექტორის მოადგილე“, vicrado = „სათადარიგო საბურავი“.

ხელახალი ქორწინებით მიღებული ნათესაობის აღსანიშნად შეგვიძლია ძირი VIC პრეფიქსულად ვიხმაროთ: vicpatro, vicfilo, vicfrato. ამგვარ DUON-სიტყვებთან, რომელთაც შესაძლოა ნათესაობითი DUON-ის ორივე მნიშვნელობა ჰქონდეთ, ხელახალი ქორწინებით შექმნილი ნათესაობისათვის რეკომენდებულია VIC, ხოლო DUON რეალურად მხოლოდ სანახევრო ნათესაობისთვის.

VIR

VIR პრეფიქსულად გამოიყენება მამრობითი სქესის აღსანიშნად. შეადარეთ სუფიქსს IN. VIR-ის ამგვარად გამოყენება მხოლოდ იმასთან შეიძლება, რასაც სქესი გააჩნია და მხოლოდ იმ სიტყვებთან, რომლებიც საკუთრივ მამრობითი არაა.

VIR პრეფიქსად გამოიყენება ძირითადად ცხოველების აღმნიშვნელ სიტყვებთან: virĉevalo, virkato, virbovo, virhundido, virbesto.

ადამიანის აღმნიშვნელ სიტყვებთანაც შეგვიძლია VIR-ის პრეფიქსულად გამოყენება: virhomo, virprezidanto, virsekretario. მაგრამ მსგავს სიტყვებთან VIR ჩვეულებრივ ზედსართავ სახელად გამოიყენება: vira homo, vira prezidanto, vira sekretario.

თუმცა VIR ხშირად გამოტოვებულია ხოლმე, მიუხედავად იმისა საუბარი ადამიანზეა თუ ცხოველზე.

ყურადღება მიაქციეთ, რომ დამოუკიდებელი სიტყვა viro ყოველთვის ნიშნავს „მამრობითი სქესის ზრდასრულ ადამიანს“, ხოლო პრეფიქსული VIR კი მხოლოდ მამრობით სქესს უჩვენებს (არც ადამიანობასა და არც ზრდასრულობას). კონტექსტიდან გამომდინარე სიტყვა vira ხან მამრობით სქესს უჩვენებს, ხანაც კი ადამიანობასა და ზრდასრულობასაც მოიცავს.

აფიქსური წინდებულები

პრეფიქსულ წინდებულიანი სიტყვები მეტწილად ფრაზულ სიტყვებს წარმოადგენენ. წინდებული პრეფიქსულად იმ სიტყვასთან იხმარება, რომელსაც იგი მთლიან წინადადებაში მიემართება:

პრეფიქსული წინდებული შეიძლება ასევე კომბინაციაში დამაზუსტებელი წინაელემენტიც იყოს. ასეთ სიტყვაში წინდებული საერთოდ არაა ფუნქციის აღმნიშვნელი, არამედ სხვა რაიმეს მიემართება:

როდესაც წინადადებაში ასეთ სიტყვას ვხმარობთ, პრეფიქსული წინდებული ხშირად იმის წინ მეორდება, რასაც იგი რეალურად მიემართება: Li eliris el la dormoĉambro kaj eniris en la manĝoĉambron. მაგრამ ხშირად წინდებულს არ ვიმეორებთ იმის წინ, რასაც იგი მიემართება, არამედ სანაცვლოდ სხვა წინდებულს ვხმარობთ: Ĝi parolas nur pri tiaj instruoj, kiuj ne kontraŭparolas al la scienco. Al ნაცვლად kontraŭ-ს გამეორებისა. ის, რასაც მიემართება პრეფიქსული წინდებული, ხშირად შეიძლება ამგვარი ზმნის დამატებად გამოჩნდეს: La belan Saran li jam kelkfoje ĉirkaŭiris. = Ĉirkaŭ la bela Sara li jam kelkfoje (ĉirkaŭ)iris. მაგრამ ძალიან ხშირად ასეთი ზმნის დამატება სრულიად სხვა რამეა პრეფიქსული წინდებულისადმი პირდაპირი მიმართების გარეშე: Alportu al mi metron da nigra drapo.

El

El შეიძლება სრულიად ჩვეულებრივი პრეფიქსული წინდებული იყოს კომბინაციებსა და ფრაზულ სიტყვებში, მაგ: eliri (კომბინაცია) = „რაიმესგან გა[მო]სვლა“, elbati (კომბინაცია) = „გამორტყმა“, el (la) lito → ellitiĝi (ფრაზული სიტყვა) = „საწოლიდან ადგომა“.

მაგრამ პრეფიქსული el კომბინაციებში ასევე სპეციალური მნიშვნელობით გამოიყენება: „სრულად, ბოლომდე, დამთავრებამდე, შედეგამდე, გაფუჭებამდე, გაუჩინარებამდე“:

ზოგმა ასეთმა el-სიტყვამ განსაკუთრებული მნიშვნელობა (ფიგურალური) შეიძინა:

საკუთრივ el-ისა და სპეციალურ საბოლოო მნიშვნელობას შორის გაუგებრობის რისკის შემთხვევაში, სასურველია პრეფიქსულად სხვა რაიმეს გამოყენება „ĝisfine“-ს მნიშვნელობის გამოსახატად. ამ შემთხვევაში იხმარება მაგ: tra, for, SAT და FIN. თუმცა ყოველთვის ყურადღება უნდა მივაქციოთ, რომ გამოყენებული ძირი ან ნაწილაკი კონტექსტში აზრობრივადად ჩაჯდეს, მაგ: trabori, trakuri, forkaŝi, satmanĝi, finkanti, finfari, finmanĝi და ა.შ. შესაძლებელია ამავე მნიშვნელობის რამდენიმე სიტყვით ჩვენებაც კი, რაც ხშირად ყველაზე ოპტიმალური გამოსავალია ხოლმე: legi ĝisfine, kuri tra la tuta urbo, manĝi ĝis sateco, kanti ĝis la fino, kanti la tutan kanton და სხვ.

Pri

ფრაზულ სიტყვებში (A ან E-დაბოლოებით) პრეფიქსული pri ჩვეულებრივი გზით იხმარება, მაგ: pri amo → priama = „სასიყვარულო“, pri nutro → prinutra = „საკვები, სასურსათო“.

კომბინაციებში პრეფიქსული pri გარდამავალ ზმნებს აწარმოებს. იგი ან გარდაუვალ ზმნას ხდის გარდამავლად, ან უკვე არსებულ გარდამავალ ზმნას გადააკეთებს სხვა გარდამავალ ზმნად. ჩვეულებრივ, ასეთ pri-ზმნას დამატებად თავდაპირველი pri-დამატება აქვს:

ზოგ შემთხვევაში ასეთ pri-ზმნას აქვს დამატება, რომელიც თავდაპირველად წარმოადგენდა არა pri-დამატებას, არამედ მაგ. de ან al-დამატებას. ასეთ ზმნებში pri თავის მნიშვნელობას კარგავს და მხოლოდ წინადადებრივი ფუნქციების შესაცვლელად გამოიყენება. Pri ასეთნაირად განსაკუთრებით ზოგიერთ ტრადიციულ ზმნაში იხმარება:

პრეფიქსული pri ზოგიერთ შემთხვევაში მხოლოდ ზმნას თავდაპირველ მნიშვნელობასთან მიახლოებულ ახალ მნიშვნელობას სძენს.

ასეთ დროს pri სუფიქს UM-ს ჰგავს.

სხვა აფიქსური ნაწილაკები

წინდებულთა გარდა პრეფიქსულად ასევე მრავალი სხვა ნაწილაკიც გამოიყენება სხვადასხვაგვარად. აქ მხოლოდ ასეთი გამოყენების რამდენიმე მაგალითი შეგვხვდება.

Ĉi

ადგილის აღმნიშვნელი ნაწილაკი ĉi ძალიან ხშირად პრეფიქსულად გამოიყენება A და E-დაბოლოებიან ფრაზულ სიტყვებში. მეტი სიცხადისთვის ĉi-ს შემდეგ ჩვეულებრივ დეფისები იხმარება ხოლმე:

დაიხსომეთ, რომ tiu ĉi, ĉi tiu, tie ĉi, ĉi tie-ში და ა.შ. ĉi დამოუკიდებელი სიტყვაა და მასთან დეფისი ზედმეტია.

Fi

შორისდებული fi ხშირად პრეფიქსულად გამოიყენება რაიმე „საზიზღარის, ამაზრზენის“ აღსანიშნად. პრეფიქსული fi აღნიშნავს აღშფოთებას, რაიმეს დაგმობას:

პრეფიქსული fi და სუფიქსი AĈ ურთიერთმსგავსია. Fi მეტად სუბიექტურია. იგი დაგმობასა და არმოწონებას აღნიშნავს. AĈ უფრო ობიექტურია და რაიმეს შეუსაბამობასა ან უხარისხობაზე, ნაკლოვანებაზე მიუთითებს.

For

ადგილისა და მოძრაობის აღმნიშვნელი ნაწილაკი for ხშირად მოქმედების აღმნიშვნელ სიტყვებში პრეფიქსულად იხმარება: foriri, foriro, forkuri, forkurado, forfali, forĵeti, forŝiri, forpermesi, fortimigi, forargumenti, forbuĉi, fordormi, foresti, foresto. ყველა ასეთი სიტყვა სრულიად ჩვეულებრივ კომბინაციას წარმოადგენს. ასეთ ზმნებში ხშირად შეგვიძლია გამოვიყენოთ de: forŝiri ≈ deŝiri, forpreni ≈ depreni, fortranĉi ≈ detranĉi. მაგრამ for გაცილებით უფრო ძლიერ მნიშვნელობას იძლევა.

Mem

პრეფიქსულ mem-ს ორი განსხვავებული მნიშვნელობა აქვს: 1. „სხვისი დახმარების გარეშე“: memvole, memlerninto, memdisciplino, memstara, memkompreneble. 2. „თავისით, პირადად, საკუთრივ“: memestimo, memamo, memdefendo, memmortigo, memportreto, memofero. თუკი მნიშვნელობაა „საკუთრივ“, შეგვიძლია ასევე ვიხმაროთ sin პრეფიქსულად.

Ne

პრეფიქსული ne უჩვენებს არყოფნას, რაიმეს დანაკლისს (მაგ. თვისების): neĝentila (უზრდელი), nelonge (ხანმოკლედ), nefermita (არდახურული), nematura (უმწიფარი), nelerta (მოუხეშავი), nekomprenebla (გაუგებარი), nelegeble (არწაკითხვადი), nekredebla (დაუჯერებელი), nejudo = „არაებრაელი“, ne-Kopenhagano = „არაკოპენჰაგენელი“.

Sin

N-დაბოლოებიანი ნაცვალსახელი si mem-ის მაგივრად ხშირად გამოიყენება „sin mem“ მნიშვნელობით: sinfido, sindefendo, singarda, sindona.

Sin როგორც დამოუკიდებელი სიტყვა მხოლოდ მესამე პირთან გამოიყენება. მაგრამ პრეფიქსული sin აგრეთვე პირველ და მეორე პირებთანაც იხმარება: Kontraŭ s-ro K. mi estos singarda. = Mi gardos min kontraŭ s-ro K.

Sin-სიტყვები ფრაზულ სიტყვებს წარმოადგენს, რომლებიც ინფინიტივური წინადადებისგან გამომდინარეობენ: sin defendi → [თავის დაცვა]-(მოქმედება)-O → sindefendo = „თავდაცვა“

ასეთ sin-სიტყვას შეიძლება ზმნურის გარდა ყველანაირი დაბოლოება გააჩნდეს: sinfido, sinfida, sinfide. თუკი ზმნური დაბოლოების გამოყენება გვსურს, თავდაპირველ წინადადებას უნდა დავუბრუნდეთ, სადაც sin დამოუკიდებელი სიტყვაა. თუ sin მესამე პირს არ მიემართება, მაშინ იგი min-ად, nin-ად ან vin-ად უნდა გარდავქმნათ კონტექსტის შესაბამისად:

ასეთ სიტყვებში sin-ის N-დაბოლოებას ვინარჩუნებთ. თუმცა ჩვეულებრივ N-დაბოლოებები (ისევე როგორც J-დაბოლოებები) შეერთებულ სიტყვებში იკარგება.