25 Kõrvallaused / Grammatika

Lause sees võib olla teine lause, millel on pealauses lauseliikme roll. Sellist lauset nimetatakse kõrvallauseks. Kõige sagedamini kõrvallausel pole rollinäitajat. Kõrvallause algab sissejuhatava abisõnaga, sidend:

Ke (et) on kõige peamine sidend.
Ĉu (kas) juhatab sisse küsiva kõrvallause.
Tabelsõnad algusosaga KI juhatavad sisse küsivad kõrvallaused ja alistuvad kõrvallaused.

Teised sidendid on se (kui), ĉar (sest), dum (sel ajal kui), ĝis (kuni), kvankam (kuigi), kvazaŭ (nagu), ol (kui) ja apenaŭ (vaevalt).

Ke

Sidend ke ei näita tegelikult mingit tähendust. See näitab ainult kõrvallause algust, millel ei ole teist sidendit. Ke-lause võib olla erinevate lauseliikmete rollis. Lauseliikme rolli saab tuvastada, kui asendatakse ke-lause tabelsõnaga tio. Mõnikord kasutatakse abisõna tio ja ke-lauset koostöös, eriti siis kui on vaja ke-lause lauseliikme rolli näidata eessõnaga.

Ke-lause kui aluslause, sihitislause või määruslause

Okazis, ke la reĝino mortis. → Tio okazis. - Juhtus, et kuninganna suri. → See juhtus.
Ŝajnas, ke pluvos. → Tio ŝajnas. - Näib, et hakkab sadama. → See näib.
Estas vero, ke ŝi havis sur si pantoflojn. → Tio estas vero. - On tõsi, et tal olid jalas sussid. → See on tõsi.
Kompreneble, ke mi lin amas. - Loomulikult, et ma teda armastan.

Öeldis on juurdemõeldav: Estas kompreneble, ke mi lin amas. → Tio estas komprenebla. (See on loomulik.) Sõnal Kompreneble on E-lõpp, sest see on kõrvallause öeldistäiteline kirjeldus. Kui kõrvallause asendada sõnaga tio, siis tuleb muuta öeldistäidet kujule komprenebla (loomulik).
Diru al la patro, ke mi estas diligenta. → Diru tion al la patro. - Ütle isale, et ma olen usin. → Ütle seda isale.
Mi volas ke vi tien iru. → Mi volas tion. - Ma tahan, et sa sinna läheks. → Ma tahan seda.
Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. → Se li scius tion... - Kui ta teaks, et ma olen siin, tuleks ta kohe mu juurde. → Kui ta teaks seda...
Subite li aŭdis, ke iu alrajdas de la vojo al la domo. → Subite li aŭdis tion. - Äkitselt ta kuulis, et keegi ratsutab teelt maja juurde. → Äkitselt ta kuulis seda.
Mi pensas, ke ne. → Mi pensas tion. - Ma arvan, et mitte. → Ma arvan seda.

Kõrvallause on drastiliselt lühendatud, = ...ke tiel ne estas (...et nii ei ole), või midagi sellesarnast.
Li vekiĝis per tio, ke iu lin skuis. = Li vekiĝis per skuado. - Ta ärkas selle peale, et keegi raputas teda. = Tä ärkas raputamise peale.
Tiam ŝi ekploris pro tio, ke ŝi estas tiel malbela. = Tiam ŝi ekploris pro sia malbeleco. - Siis hakkas ta nutma selle pärast, et ta on nii inetu. = Siis ta hakkas nutma oma inetuse pärast.
Via patro neniam povis ekrigardi vin sen tio, ke li batus sin en la bruston kaj ĝemus. = ...sen brustobatado kaj ĝemado. - Su isa ei saanud kunagi vaadata sind ilma selleta, et ta oleks löönud endale vastu rindu ja oianud. = ...ilma vastu rindu löömata ja oigamata.
Ne por tio mi estas ĉi tie, ke mi alportadu manĝon al la loĝantoj. = Mi estas ĉi tie ne por alportado de manĝo al la loĝantoj. - Ma pole siin selleks, et tuua elanikele süüa. = Ma pole siin elanikele söögi toomiseks.

Kui eessõna on pri, siis tavaliselt jäetakse see ära (ja ka abisõna tio):

Ili nin kulpigas, ke ni agas maljuste. = Ili nin kulpigas pri tio, ke... - Nad süüdistavad meid, et me tegutseme ebaõiglaselt. = Nad süüdistavad meid selles, et...
Petu ŝin, ke ŝi sendu al mi kandelon. = Petu ŝin pri tio, ke... - Palu teda, et ta saadaks mulle küünla. = Palu teda selleks, et...

Eessõna por pannakse tavaliselt vahetult ke-lause ette ilma abisõnata tio. Tervet väljendit por tio ke kasutatakse väga harva. Ka sõna anstataŭ kasutatakse otse enne sidendit ke ja mõnikord ka sõnu malgraŭ, krom ja sen:

Jen prenu ankoraŭ du panojn kaj unu ŝinkon, por ke vi ne bezonu malsati. - Võta veel kaks leiba ja üks sink, selleks et sa ei peaks nälgima.
Ŝi tuj lavis sian kruĉon kaj ĉerpis akvon en la plej pura loko de la fonto kaj alportis al la virino, ĉiam subtenante la kruĉon, por ke la virino povu trinki pli oportune. - Ta pesi kohe oma kruusi ja ammutas vett allika kõige puhtamast kohast ja tõi seda naisele, toetades alati kruusi, selleks et naine saaks juua mugavamalt.
Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - Selle asemel, et kõik õpivad erinevaid keeli, õppigu kõik ühte sama keelt.
Li klopodis daŭrigi, malgraŭ ke li estis tre laca. Malgraŭ (tio) ke = kvankam. - Ta püüdis jätkata, hoolimata sellest, et ta oli väga väsinud.
Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Ma ei nõua midagi rohkem, peale selle et näidataks minu andumust ja austust.
Vi ne povas ĝin tuŝi, sen ke ĝi rompiĝus. - Sa ei seda puudutada, ilma et see puruneks.

Mõnikord kasutatakse lihtsat ke-lauset ilma eessõnata por selle asemel, et kasutada väljendit por (tio) ke:

Ŝi bone lin kovris, ke li ne malvarmumu denove. = ...kovris por ke li ne malvarmumu denove. - Ta kattis tema korralikult, et ta ei külmetuks uuesti. = ...kattis tema korralikult selleks, et ta ei külmetuks uuesti.
Tie estis unu riĉa virino, kiu retenis lin, ke li manĝu ĉe ŝi. = ...por ke li manĝu ĉe ŝi. - Seal oli üks rikas naine, kes hoidis teda tagasi, et ta sööks tema juures.= ...selleks et ta sööks tema juures.

Ainult sõnaühendid por ke, malgraŭ ke, anstataŭ ke, krom ke ja sen ke on üldiselt vastuvõetavad. Aga ainult harjumatus on argumendiks, miks mitte kasutada lauseid nagu: Ni parolis, pri ke la prezoj ĉiam altiĝas. Oni argumentis, kontraŭ ke ili ekloĝu en la urbo. Li sukcesis eskapi, pro ke vi dormis. Tio okazis, antaŭ ke mi naskiĝis. Aga harjumatus on siiski tugev argument. Pole tingimata vajalik väljendada ennast harjumatul moel, et olla võibolla mitte mõistetav. Eelistatult võiks kasutada abistavat abisõna tio: pri tio ke, kontraŭ tio ke jne. Selle asemel, et kasutada väljendeid antaŭ (tio) ke ja post (tio) ke kasutatakse väljendeid antaŭ ol ja post kiam. Selle asemel, et kasutada väljendit pro ke tuleks kasutada kas väljendit pro tio ke, tial ke või ĉar.

Ke-lause kui täiendlause

Sageli on ke-lause täiendi rollis, mis selgitab sõna tähendust.

De s-ro Bourlet mi ricevis la sciigon, ke li ne volas publikigi la projekton en la "Revuo". - Ma sain teate härra Bourlet'lt, et ta ei taha avaldada oma projekti ajakirjas "Revuo".
Ŝi estis plena de timo, ke la infano mortos. - Ta oli täiesti hirmul, et laps sureb.
Li metis la kondiĉon, ke oni ne instruu al ŝi la Kristanan religion. - Ta seadis tingimuse, et talle ei õpetataks kristlikku religiooni.
Tio estis la unua fojo, ke ŝi nomis ŝin sia filino. - See oli esimene kord, et ta nimetas ennast tema tütreks.

Paljud kasutavad abisõna kiam sidendi ke asemel sellistes lausetes. Ke on tavaliselt paremini sobiv, sest selline ke-lause enamasti ei väljenda seda, millal toimus juhtum, vaid kirjeldavad juhtumi sisu.
Estis tia ventego, ke la tegoloj deflugis de la tegmentoj. - Oli selline torm, et katusekivid lendasid katuselt.
Ili ambaŭ estis tiel malagrablaj kaj tiel fieraj, ke oni ne povis vivi kun ili. - Nad mõlemad olid nii ebameeldivad ja nii uhked, et polnud võimalik elada koos nendega.
Ili enpakis tiom da libroj, ke ili ne povis ĉion porti. - Nad pakkisid sisse nii palju raamatuid, et nad ei suutnud kõike kanda.
Vi ne estas kulpa, ke vi fariĝis tio, kio vi estas. = ...kulpa pri tio, ke... - Sa pole süüdi, et said selleks, kes sa oled. = ...süüdi selles, et...
Ŝi estis tute certa, ke tio estos plenumita. = ...certa pri tio ke... - Ta oli täiesti kindel, et see saab täidetud. = ...kindel selles et...
Kiel feliĉa mi estas, ke mi ĝin scias! - Kui õnnelik ma olen, et ma tean seda!

Siinkohal näitab ke-lause põhjust. Niisiis võiks sidendi ke asemel kasutada sidendit ĉar (sest).
Ĉion mi permesis al vi escepte, ke vi faru tion ĉi. = ...kun la escepto, ke vi faru tion ĉi. - Ma lubasin sulle kõike, välja arvatud, et sa seda teeksid. = ...selle erandiga, et sa seda teeksid.

Ke-lause kui öeldistäitelause

Ke-lause võib olla nimisõnalise lauseosa öeldistäiteline kirjeldus.

La vero estas, ke mi amas vin. - Tõde on see, et ma armastan sind.
La esenco de la sciigoj estis, ke al ili estas bone. - Teadete olemus seisis selles, et tal on hästi.

Sidendi ke väljajätmine

Mõnikord jäetakse sidend ke kõrvallause algusest ära, aga peaaegu alati kaudse kõne puhul:

Mi diras al vi, ŝi ricevos. = Mi diras al vi, ke ŝi ricevos. - Ma ütlen sulle, ta saab. = Ma ütlen sulle, et ta saab.
La vetero baldaŭ malboniĝos, ŝajnas. = Ŝajnas, ke la vetero baldaŭ malboniĝos. - Ilm läheb peagi halvaks, näib. = Näib, et ilm läheb peagi halvaks.

Küsivad kõrvallaused

Kui kõrvallause on küsimus, siis see algab kas sõnaga ĉu või tabelsõnaga algusega -KI. Küsivad kõrvallaused võivad lauses olla samades lauseliikme rollides nagu ke-laused.

Diru, ĉu mi povos veni. - Ütle, kas ma võin tulla.

ĉu-küsimus on tegusõna diru sihitis.
Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - Ta ei teadnud, kas ta nägi ainult und või oli see ilmsi.

Siin on kaks sihitislikku ĉu-küsimust, mis on ühendatud sidesõnaga aŭ.
Ĉu tio estas roso aŭ larmoj, tion neniu povis vidi. - Kas see on kaste või pisarad, seda ei võinud keegi näha.

ĉu-küsimus on abisõna tio sihitis.
Li provis, ĉu la pordo estas nefermita. - Ta proovis, kas uks on avatud.

ĉu-küsimus on tegusõna provis sihitis.
La tuta afero dependas de tio, ĉu ŝi venos aŭ ne. - Kogu asi sõltub sellest, kas ta tuleb või mitte.

Küsimus on de-määrus koos abisõnaga tio.
Mi dubas, ĉu vi estas feliĉa. - Ma kahtlen, kas sa oled õnnelik.

Küsimus on pri-määruse rollis. = Mi dubas pri tio, ĉu...
Li faris al mi la demandon, ĉu mi bone fartas. - Ta küsis minult, kas mul läheb hästi.

Küsimus on nimisõna demandon täiend.
Mia sola demando al vi estas, ĉu vi amas min. - Minu ainus küsimus sulle on, kas sa armastad mind.

Küsimus on aluse öeldistäide.
Kion ni nun faru, estas demando tre malfacila. - Mida me nüüd teeme, on väga raske küsimus.

KI-küsimus on tegusõna estas alus.
Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - Ma näitasin lapsele, kus lebab ta nukk.

Küsimus on tegusõna montris sihitis.
Mi volus scii, kiom de la ŝtofo ili jam pretigis. - Ma tahaksin teada, kui palju riiet nad juba valmistasid.

Küsimus on tegusõna scii sihitis.
Mi ne scias, ĝis kiam ili restos ĉi tie. - Ma ei tea, kui kauaks ta siia jääb.

Küsimus on sihitis.
Kiel longe ni estis en la malliberejo, tion mi ne scias. - Kui kaua me olime vanglas, seda ma ei tea.

Küsimus on sihitis koos abisõnaga tio.
Nun mi venis, por informi vin, kio estos kun via popolo en la estonta tempo. - Nüüd ma tulin, et sulle teada anda, mis saab olema sinu rahvaga tulevikus.

Küsimus on pri-määrus, aga sõnad pri tio on välja jäetud: ...por informi vin pri tio, kio estos...
La demando pri tio, kia estos la formo de tiu lingvo, estas por mi afero negrava. - Küsimus sellest, milline on selle keele kuju, on mu meelest ebaoluline.

Küsimus on nimisõna la demando otsene kirjeldus abisõna tio abil.

Mõnedes keeltes kasutatakse kõrvallauses sama sõna nii ĉu (kas) kui ka se (kui) tähenduses. Esperanto keeles tuleb neid eristada. Ĉu näitab küsimust. Se näitab tingimust. Tähenduserinevus on väga suur:

Morgaŭ li diros, ĉu li venos. ≈ Morgaŭ li diros "jes, mi venos" aŭ "ne, mi ne venos". - Homme ta ütleb, kas ta tuleb. = Homme ta ütleb "jah, ma tulen" või "ei, ma ei tule".

ĉu-küsimus on tegusõna diros sihitis. = Morgaŭ li diros la respondon al la demando, ĉu li venos. (Homme ütleb ta vastuse küsimusele, kas ta tuleb.)
Morgaŭ li diros, se li venos. = Morgaŭ li diros (ion), sed tio okazos nur se li venos. - Homme ta ütleb, kui ta tuleb. = Homme ta ütleb (midagi), aga see juhtub vaid siis kui ta tuleb.

se-lause on tingimuslik määruslause ehk tingimuslause.

Siduvad kõrvallaused

Tabelsõnad algusosaga KI juhatavad sisse kõrvallause, millel pole küsivat tähendust. Sageli KI-sõna esindab nähtust, mis leidub ka pealauses. Selliseid KI-sõnu nimetatakse siduvateks, sest nad näitavad seost pealause ja kõrvallause vahel.

Siduv kiu

Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato. - Eile ma nägin meest, kes jalutas tänaval.

kiu-lause on sõna viron epiteet. Kogu lause on kokku pandud kahest lausest: Hieraŭ mi vidis viron. + La viro promenis sur la strato. Sama mees on mõlema lause tegelane. Kõrvallauses kasutatakse siduvat abisõna kiu et esindada meest. Sellise kiu-lause asemel võib kasutada kesksõnalist epiteeti: Hieraŭ mi vidis viron promenantan sur la strato. (Eile ma nägin tänaval kõndivat meest.)
La libroj, kiuj kuŝas tie, estas miaj. - Raamatud, mis seal lebavad, on minu omad. = La libroj estas miaj. + La libroj kuŝas tie. (= La libroj kuŝantaj tie estas miaj.)

Kasutatakse abisõna kiuj mitmuse lõpuga -J, sest see esindab mitmuslikku sõna.
La domo, kiun vi aĉetis, estas malbona. - Maja, mille sa ostsid, on halb. = La domo estas malbona. + Vi aĉetis la domon. (= La domo aĉetita de vi estas malbona.)

Kasutatakse abisõna kiun lõpuga -N, sest see on kõrvallauses sihitise rollis.
Mi vidis la filmojn, pri kiuj vi tiel multe rakontis. - Ma nägin filme, millest sa nii palju rääkisid. = Mi vidis la filmojn. + Vi rakontis tiel multe pri la filmoj.

Kasutatakse eessõna pri enne abisõna kiuj, sest see on kõrvallauses pri-määruse rollis.
Jen venas la verkisto, la librojn de kiu ĉiuj legas. - Vaata, tuleb kirjanik, kelle raamatuid kõik loevad. = Jen venas verkisto. + Ĉiuj legas la librojn de la verkisto.

De kiu on sõna la librojn omastav täiend ja peab lauses asuma pärast sõna la librojn. Tavaliselt kasutatakse abisõna kies selle asemel, et kasutada sõnu de kiu: Jen venas la verkisto, kies librojn ĉiuj legas.
Riĉa estas tiu, kiu ŝuldas al neniu. - Rikas on see, kes pole kellelegi võlgu.
Mi nun havas tie ĉi preskaŭ neniun, al kiu mi povus konfidi! - Mul pole praegu peaaegu mitte kedagi, keda ma võiksin usaldada.
Mi vizitos tiujn amikojn, kiujn mi ekkonis dum la pasinta Universala Kongreso. - Ma külastasin neid sõpru, keda ma möödunud Ülemaailmsel Kongressil tundma õppisin. = Mi vizitos tiujn amikojn. + Mi ekkonis tiujn amikojn dum...

Lisatud abisõna tiujn enne sõna amikojn tugevdab sidet järgneva seotud kõrvallausega.
Ŝi kisis tiun manon, kiu ankoraŭ antaŭ nelonge kruele batis ŝian infanon. - Ta suudles seda kätt, mis veel veidi aja eest lõi julmalt tema last.
Unuj servas por ornamo, kaj aliaj por manĝo, ekzistas ankaŭ tiaj, kiuj estas tute superfluaj. - Ühed sobivad kaunistamiseks, teised söögiks, on ka selliseid, mis on täiesti üleliigsed.

Võiks öelda, et nimisõna on juurdemõeldav: ...ekzistas ankaŭ tiaj kreskaĵoj, kiuj estas... (...on ka selliseid taimi, mis on...). Võib kasutada ka siduvat abisõna kia pärast abisõna tia, kui on selgelt tegu omadusega.
Al Vi, kiu kreas, al Vi, kiu reĝas, hodiaŭ ni preĝas. - Sinu poole, kes lood, sinu poole, kes valitsed, täna palvetame.

Sageli on raske eristada siduvat kiu-lauset pealausest, sest tähendus sõltub mõlemast osalausest üheskoos:

Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon, kiu estis en la loĝejo. - Ta võttis kõige ilusama hõbevaasi, mis korteris oli. = Ŝi prenis la plej belan arĝentan vazon. + La plej bela arĝenta vazo estis en la loĝejo.

Eraldivõetuna osalaused pole tõesed. kiu-lause on vajalik selleks, et täpsustada lauseosa la plej belan arĝentan vazon.

Paljud ei pane komasid enne ja pärast kiu-lauset, mis on vajalikud terve lause tähenduse jaoks. Aga selle jaoks pole reegleid. Alati võib panna komasid.

Siduv kiu-lause seisab tavaliselt kohe pärast vastavat sõna, aga mõnikord ka teises positsioonis, näiteks kogu lause alguses. Sel puhul on kirjeldatav sõna alati abisõna tiu või on abisõna tiu selle ees:

Kiu volas perfektiĝi en Esperanto, al tiu mi rekomendas la diversajn lernolibrojn kaj vortarojn. = Al tiu, kiu volas perfektiĝi en Esperanto, mi rekomendas... - Kes soovib täiustuda esperanto keele oskuses, sellele ma soovitan erinevaid keeleõpikud ja sõnaraamatuid. Sellele, kes soovib täiustuda esperanto keele oskuses, ma soovitan...
Kiun malĝojo ne turmentis, tiu ĝojon ne sentas. = Tiu, kiun malĝojo ne turmentis, ne sentas ĝojon. - Keda kurvastus pole piinanud, see rõõmu ei tunne. = See, keda kurvastus pole piinanud, rõõmu ei tunne.

Mõnikord on ühel peasõnal rohkem kui üks kiu-lause epiteedina. Tavaliselt pannakse selguse huvides sidesõna, näiteks kaj või sed: Hieraŭ mi vidis viron, kiu promenis sur la strato, kaj kiu portis grandan valizon. Mõlemad kiu-laused käivad sõna viron kohta. Kui oleks rohkem kiu-lauseid, siis piisab, kui panna sidesõna ainult viimase kiu-lause ette: Jen estas afero, kiu estas tre utila, kiu helpos vin en multaj okazoj, kaj kiun vi tre zorge gardu. Kõik kolm kiu-lauset on sõna afero epiteedid.

Mõnikord on siduv kiu-lause väga lõdvalt seotud selle sõnaga, mille epiteet see on. Selline kiu-lause lihtsalt jätkab jutustust. Sama hästi võiks kasutada eraldi pealauset. Mitmeid asju jutustav kiu-lause seisab alati pealause lõpul:

Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kiu leviĝis, faris saluton kaj eliris el la ĉambro. = Ŝi kun ĝentila rideto transdonis la leteron al la anglino, kaj tiu (poste) leviĝis... - Ta andis viisaka naeratusega kirja inglannale, kes tõusis, viipas tervituseks ja lahkus toast. = Ta andis viisaka naeratusega kirja inglannale ja see (pärast) tõusis...
Kelkaj estimataj scienculoj per sugestio falis en kaptilon, el kiu ili tamen baldaŭ retiriĝis. = ...falis en kaptilon, sed ili tamen baldaŭ retiriĝis el ĝi. - Mõned austatud teadlased langesid sugestsiooni abil lõksu, millest nad siiski varsti välja said. = ...langesid sugestsiooni abil lõksu, aga millest nad siiski varsti välja said.
Li ŝuldas al mi mil eŭrojn, kiun sumon li ne repagis malgraŭ plurfoja rememorigo. = Li ŝuldas al mi mil eŭrojn. Tiun sumon li ne repagis... - Ta võlgneb mulle tuhat eurot, millist summat ta pole tagasi maksnud, hoolimata korduvaist meenutusist. = Ta võlgneb mulle tuhat eurot. Seda summat ta pole tagasi maksnud...

Siduv kio

Siduv kio võib olla kasutatud alistussidendina sarnaselt siduva abisõnaga kiu. Kasutatakse siduvat abisõna kio siduva abisõna kiu asemel, kui kõrvallause on O-lõpulise tabelsõna epiteet:

Mi volas, ke tio, kion mi diris, estu obeata. = Mi volas, ke tio estu obeata. + Mi diris tion. - Ma soovin, et see, mida ma ütlesin, oleks tehtud. = Ma soovin, et see oleks tehtud. + Ma ütlesin seda.
Mi faros ĉion, kion mi povos, por trovi por vi konforman okupon. - Ma teen seda, mida ma võin, et leida sulle sobiv tegevus.
La juvelista laboro enhavas en si nenion, kio superus miajn fortojn. - Juveliiri töös pole midagi, mis ületaks minu jõudu.
Vi rakontis al mi ion, kion mi neniam forgesis. - Sa jutustasid mulle midagi, mida ma pole kunagi unustanud.
Neniu faris ion eminentan, kio meritus mencion. - Keegi ei teinud midagi väljapaistvat, mis vääriks mainimist.

Neil juhtudel, kui O-lõpulisele tabelsõnale järgneb omadussõnaline epiteet, võib ka kasutada siduvat abisõna kiu: ...faris ion eminentan, kiu meritus mencion.

Sageli on kirjeldatav tabelsõna juurdemõeldav:

Redonu, kion vi prenis. = Redonu tion, kion vi prenis. - Anna tagasi, mida sa võtsid. = Anna tagasi see, mida sa võtsid.
Post du aŭ tri tagoj mi jam ne havos per kio hejti la ĉambron. = ...ne havos ion, per kio mi povus hejti la ĉambron. - Pärast kahte või kolme päeva mul juba ei ole millega kütta tuba. = ...mul juba ei ole midagi, millega kütta tuba.

Kasutatakse siduvat abisõna kio siduva abisõna kiu asemel, kui kõrvallause on nimisõnaliku omadussõna epiteet väga üldise tähendusega. Võiks öelda, et sõna io on pärast omadussõna juurdemõeldav. Aga tegelikult ei kasutata sellist väljendit koos sõnaga io:

La sola, kion mi deziras, estas: ke la mondo havu lingvon internacian. (≈ La sola io, kion mi deziras...) - Ainus, mida ma soovin, on: et maailmal oleks rahvusvaheline keel. (≈ *Ainus miski, mida ma soovin...*)
La unua, kion li faris vespere, estis tio, ke li elprenis la nukson. - Esimene, mida ta õhtul tegi, oli see, et ta võttis välja pähkli.
Okazis la plej bona, kion oni povus imagi. - Juhtus kõige parem, mida võiks kujutleda.

Kui lisatatakse nimisõna, näiteks afero, tuleks kohe lisada siduv asesõna kiu: La sola afero, kiun mi deziras... La unua afero, kiu okazis... Okazis la plej bona afero, kiun oni povus imagi.

Kui nimisõnalise omadussõna tähendus on vähem abstraktne ja mingi tõeline nimisõna on juurdemõeldav, siis tuleb kasutada abisõna kiu:

Vi ne estas la unua [persono], kiu parolas al mi en tia maniero. - Sa pole esimene [isik], kes räägib minuga sellisel moel.
Ĉiu estis ravata de la nova kaj bela [afero], kiun ŝi vidis. - Kõik olid vaimustatud uuest ja ilusast [asjast], mida ta nägi.

Selleks, et kirjeldada kogu lauset, kasutatakse siduvat abisõna kio siduva abisõna kiu asemel. Sellisel puhul kio esindab terve lause ideed:

Li donadis multe da mono al la malriĉuloj, kio estis tre laŭdinda. - Ta andis palju raha vaestele, mis oli väga kiiduväärt. = Li donadis multe da mono al la malriĉuloj. + Tio estis tre laŭdinda.

Kio esindab tervet lauset: Li donadis multe da mono al la malriĉuloj.
Ŝi havas ŝatokupon, kio estas bona. = Estas bone, ke ŝi havas ŝatokupon. - Tal on huviala, mis on hea. On hea, et tal on huviala.

Võrdle lausega: Ŝi havas ŝatokupon, kiu estas bona. = Ŝi havas bonan ŝatokupon. (Tal on hea huviala.)
La filmo estis tute teda, pro kio li foriris jam antaŭ la fino. = Ĉar la filmo estis tute teda, li foriris... - Film oli täiesti tüütav, mispärast ta lahkus juba enne lõppu. = Kuna film oli täiesti tüütav, ta lahkus...
Oni proponis al li oficon de kuriero, kio promesis esti tre enspeziga afero. - Talle pakuti kulleri ametit, mis tõotas olla väga tulus asi.

Siin kio ei esinda ideed oni proponis al li oficon de kuriero, vaid ideed ke li eble havos oficon de kuriero või havi oficon de kuriero.

Rõhutatud lausekujundid siduvate abisõnadega kiu või kio

On eriline rõhutatud lausekujund, milles kasutatakse tegusõna esti koos kõrvallausega, millel on siduvaks abisõnaks kas kiu või kio:

Li decidas pri ĉi tiaj aferoj. → Estas li, kiu decidas pri ĉi tiaj aferoj. - Ta otsustab selliste asjade üle. → Tema on see, kes otsustab selliste asjade üle.

Pealause estas li esitab alust rõhutatult.
Ni manĝas makaroniojn. → Tio, kion ni manĝas, estas makaronioj. → Estas makaronioj [tio], kion ni manĝas. - Me sööme makarone. → See, mida me sööme, on makaronid. → Makaronid on see, mida me sööme.

Tugev sõna makaronioj rõhutamine.

Sageli saab rõhutust esile kutsuda lihtsa sõnade järjekorra muutmisega: Pri ĉi tiaj aferoj decidas li. (Selliste asjade üle otsustab tema.) Makaroniojn ni manĝas. (Makarone me sööme.)

Siduv kies

Siduv kies näitab enamasti omamist või kuulumist:

Jen venas la verkisto, kies librojn ĉiuj legas. - Sealt tuleb kirjanik, kelle raamatuid kõik loevad. = Jen venas verkisto. + Ĉiuj legas la librojn de tiu verkisto.

Raamatud kuuluvad kirjanikule (sest ta on need loonud).
La ĉambro, kies pordon la pordisto malfermis, estis sufiĉe vasta. - Tuba, mille ukse uksehoidja sulges, oli piisavalt avar. = La ĉambro estis sufiĉe vasta. + La pordisto malfermis la pordon de la ĉambro.

Siduv kies võib näidata ka tegijanimisõna olemuslikku alust:

Ĝi estas ia ennovaĵo, pri kies akceptado aŭ neakceptado oni devas konsiliĝi. - See on uudis, mille vastuvõtmise või mittevastuvõtmise üle peab nõu pidama. = Ĝi estas ia ennovaĵo. + Oni devas konsiliĝi pri la akceptado aŭ neakceptado de tiu ennovaĵo.

Täiend de tiu ennovaĵo näitab tegijanimisõna (ne)akceptado olemuslikku alust: Oni devas konsiliĝi, ĉu oni akceptu aŭ ne akceptu tiun ennovaĵon.
La serpento, de kies mordo mortis via patro, nun portas lian kronon. - Madu, kelle hammustus tappis sinu isa, kannab nüüd tema krooni. = La serpento nun portas lian kronon. + Via patro mortis de la mordo de la serpento.

De la serpento näitab tegijanimisõna mordo olemuslikku alust: Via patro mortis, ĉar la serpento mordis lin. (Sinu isa suri, sest madu hammustas teda.)

Mõnedes keeltes eksisteerib sõna, mis on sarnane abisõnale kies, millel on rohkem tähendusi. Esperantokeelne abisõna kies tähendab ainult de kiu (kelle oma) ja ainult sellel puhul, kui on juttu omamisest/kuulumisest, olemuslik sihitis või olemuslik alus. Kies ei saa tähendada el kiu (kelle hulgast), al kiu (kellele), pri kiu (kellest) või midagi muud sarnast: Venis grupo de junuloj, el kiuj du estis miaj filoj. Pole võimalik öelda: ...junuloj, kies du estis miaj filoj. Iseseisev lause on: Du el la junuloj estis miaj filoj. Jutt on gruppi kuuluvate isikute eristamisest. Tuleb öelda el la junuloj, mitte de la junuloj. Seepärast pole abisõna kies kasutamine võimalik. Nia asocio, al kiu ne apartenas tiuj personoj, ne havas ian ajn respondecon pri iliaj agoj. Pole võimalik öelda: Nia asocio, kies ne apartenas... Iseseisev lause on: Tiuj personoj ne apartenas al nia asocio. Oni neniam diras aparteni de. Seepärast pole abisõna kies kasutamine võimalik.

Siduv kiam

Siduv kiam võib juhatada sisse ajalise kõrvallause. See kõrvallause võib suhestuda pealauses oleva ajalise väljendiga või juurdemõeldava abisõnaga tiam:

Antaŭhieraŭ, kiam mi estis en la urbo, mi aĉetis novan robon. - Üleeile, kui ma olin linnas, ostsin ma uue kleidi. = Antaŭhieraŭ mi aĉetis novan robon. + Tiam mi estis en la urbo.
Kiam Nikodemo batas Jozefon, tiam Nikodemo estas la batanto kaj Jozefo estas la batato. - Kui Nikodemo lööb Jozefot, siis Nikodemo on lööja ja Jozefo löödu.
Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn. - Kui ollakse rikas, [siis] omatakse palju sõpru. = Tiam oni havas multajn amikojn. + Tiam oni estas riĉa.
Kiam mi venis al li, [tiam] li dormis. - Kui ma tulin ta juurde [siis] ta magas.

Siduval kiam-lausel võib olla selle alguses ajaline eessõna. Eessõna näitab terve kiam-lause rolli, mitte sõna kiam rolli lauseliikmena:

Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. = Post mallonga estado en la arbaro fariĝis nokto. - Pärast seda kui ta oli lühikest aega metsas, saabus öö. = Pärast lühikest metsas viibimist saabus öö.
De kiam naskiĝis mia filino, mi estas kiel alia homo. = De la naskiĝo de mia filino mi estas kiel alia homo. - Alates sellest kui sündis mu tütar, olen ma nagu teine inimene. = Mu tütre sündimisest olen ma nagu teine inimene.
Adam vivis, post kiam naskiĝis al li Set, okcent jarojn. = ...post la naskiĝo de Set... - Aadam elas pärast seda, kui talle sündis Sett, kaheksasada aastat. = ...pärast Seti sündimist...

Kui sellisesse lausesse lisatakse abisõna tiam, siis peab eessõna olema abisõna tiam ees: Adam vivis, post tiam, kiam naskiĝis al li Set, 800 jarojn.

Küsiva eessõna kiam puhul on teisiti. Küsiva abisõna kiam ees olev eessõna näitab abisõna kiam rolli lauseliikmena, Mitte terve küsiva lause rolli: Ŝi demandis, ĝis kiam mi restos hejme. = Ŝi demandis, ĝis kiu tempo mi restos hejme. (Ta küsis, mis ajani ma kodus olen.)

Siduv kie

Siduv kie võib juhatada sisse koha kõrvallause. See kõrvallause võib suhestuda pealauses oleva kohalise väljendiga või juurdemõeldava abisõnaga tie:

Mi volis resti tie, kie mi estis. - Ma tahtsin jääda sinna, kus ma olin. = Mi volis resti tie. + Mi estis tie.
Kie fumo leviĝas, tie fajro troviĝas. - Kus tõuseb suitsu, seal leidub tuld.
Jen la loko, de kie venis la bruo. - Seal on koht, kust tuli lärm. = Jen (estas) la loko. + De tiu loko venis la bruo.
Ĉie, kien mi venas, troviĝas ia malbonaĵo, kiu premas la koron. - Iga pool, kuhu ma tulen, leidub midagi halba, mis rõhub südant.

Selle asemel, et kasutada siduvat abisõna kie võidakse kasutada väljendeid en kiu(j), ĉe kiu(j), sur kio või muud sarnast, eriti kui kõrvallause on nimisõna epiteet, mis ei ole pealause kohamääruse rollis. Aga abisõna kie on sageli elegantsem:

Kelkajn fojojn mi eĉ legis longajn artikolojn pri mia afero, kie estis videble, ke la aŭtoroj eĉ ne vidis mian verkon. = ...longajn artikolojn pri mia afero, en kiuj estis... - Mõnikord ma isegi lugesin pikki artikleid minu teema kohta, kus võis näha, et autorid ei olnud minu teost isegi näinud.

Lauseosa longajn artikolojn pri mia afero ei ole kohamäärus, vaid sihitis.
Ne troviĝas, kie sidi. = Ne troviĝas io, sur kio oni povus sidi. - Pole, kuhu istuda. =Pole midagi, mille peale võiks istuda.

Siduv kia

Siduv kia võib sisse juhatada omadusliku kõrvallause. Siduv kia-lause võib olla seotud abisõnaga tia, tiaspeca või tiuspeca pealauses:

Ŝi ne estas tia, kia devas esti reĝino. - Ta pole selline, milline peab olema kuninganna. = Ŝi ne estas tia. + Reĝino devas esti tia.
Kia oni vin vidas, tia oni vin taksas. - Millisena teda nähakse, sellisena teda hinnatakse. = Tia oni vin taksas. + Tia oni vin vidas.
Regis tia frosto, kian ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro. - Valitses selline külm, millist pole meie juures isegi kõige karmimal talvel. = Regis tia frosto. + Tian froston ni ĉe ni ne havas eĉ en la plej kruela vintro.
La arbo de la suno estis belega arbo tia, kian ni neniam vidis. - Päikese puu oli selline imeline puu, millist me kunagi ei ole näinud.

Kui siduv KI-lause on seotud nimisõnaga abisõnaga tia, siis võidakse kasutada siduvat abisõna kiu: Vi havas plenan rajton uzi la monon en tia maniero, kiu ŝajnas al Vi la plej bona. (Sul on täielik õigus kasutada raha sellisel moel, mis sulle kõige parem tundub.)

Siduv kiu näitab kindlat isikut, samas kui siduv kia näitab liiki:

Mi uzis tiun aŭton, kiu povas veturi tre rapide. - Ma kasutasin seda autot, mis võib sõita väga kiiresti.

Jutt on kindlast autost. See võib sõita väga kiiresti.
Mi uzis tian aŭton, kia povas veturi tre rapide. - Ma kasutasin sellist autot, milline võib sõita väga kiiresti.

Jutt on auto liigist. Kõik seda liiki autod võivad sõita väga kiiresti.

Aga kõigis nendes näidetes näitavad juba sõnad tiun ja tian piisavalt selgesti vahet indiviidi ja liigi vahel. Seega võib mõlemas kõrvallauses kasutada abisõna kiu. Sagedamini eelistatakse abisõna kiu, aga kia rõhutab rohkem, et jutt on liigist.

Kasuta abisõna kia ainult sellise lause alguses, kus on ka tegusõna. Aga üksiku lauseosa või mitme lauseosa puhul, akus pole tegusõna, tuleb kasutada võrdlevat abisõna kiel: Li vizitis (tiajn) urbojn kiel Parizo. Ära ütle: ...urbojn kia Parizo.

Siduv kiel

Siduv kiel võib sisse juhatada viisi või astme kõrvallause. Siduv kiel-lause on seotud pealause oleva abisõnaga tiel, Aga sageli on abisõna tiel välja jäetud:

Oni ludas sur fortepiano, tamen tre mallaŭte kaj tiel bele, kiel ŝi neniam antaŭe aŭdis. - Mängitakse klaverit, aga väga vaikselt ja nii ilusasti, nagu ta pole kunagi varem kuulnud.
Li komprenas predikon [tiel], kiel bovo [komprenas] muzikon. - Ta mõistab jutlust [nii] nagu härg [mõistab] muusikat.

Siduv kiel-lause kirjeldab mõnikord tervet lauset. Siis esindab abisõna kiel terve lause ideed, sarnaselt nagu siduv kio: Ŝia beleco, kiel oni diris, estas la deloga beleco de la malbono. = Ŝia beleco estas la deloga beleco de la malbono. + Tiel oni diris. = Oni diris, ke ŝia beleco estas... (Tema ilu on halva ahvatlev ilu. + Nii öeldi. = Öeldi, et tema ilu on...)

Siduv kiom

Siduv kiom võib sisse juhatada hulga või mõõdu kõrvallause. Siduv kiom-lause on seotud pealauses oleva abisõnaga tiom, aga sageli on abisõna tiom välja jäetud:

Vi faris por nia afero tiom multe, kiom neniu alia ĝis nun faris. - Sa tegid meie asja jaoks nii palju, kuipalju siiamaani mitte keegi pole teinud. = Vi faris por nia afero tiom multe. + Neniu alia ĝis nun faris tiom.
Nun vi ricevos tiom multe da mono, kiom vi volas havi. - Nüüd sa saad nii palju raha, kuipalju sa tahad omada.
Ĉiuj donas al mi prunte [tiom], kiom mi volas. - Kõik laenavad mulle [nii palju], kuipalju ma tahan.

Siduva abisõnaga kiom algav kõrvallause näitab sageli mingit piirangut.

La kompatinda stana soldato tenis sin, kiom li povis, tute rekte. - Vaene tinasõdur hoidis ennast, niipalju kui suutis, täiesti sirgelt.

Tema jõud olid piiratud.
Unu el la plej kuraĝaj knaboj kaj iom post iom ankaŭ ĉiuj aliaj ekkantis strofon el malnova kanto pri cikonioj, kiom ili tion memoris. - Üks kõige julgematest poistest hakkas laulma vana laulu kurgedest ja ükshaaval liitusid ka teised, niipalju kui see neile meenus.

Nende mälu oli piiratud. Nad ei saanud laulda rohken kui mälu lubas.

Siduv kial

Ka abisõna kial on kasutusel siduva sõnana, aga ainult nimisõna täiendina, mis kirjeldab kaŭzo (põhjust) või motivo (motiivi) ja isegi siis ainult väga harva:

La efektiva kaŭzo, kial ili ne aliĝas al ni, estas tio, ke ili timas. - Tegelik põhjus, miks nad ei liitu meiega, on see, et nad kardavad. = La efektiva kaŭzo estas tio, ke ili timas. + Tial ili ne aliĝas al ni.

Võiks öelda ka ...la kaŭzo, pro kiu ili ne aliĝas al ni... Aga sagedamini kasutatakse ke-lauset: ...la kaŭzo, ke ili ne aliĝas al ni...

Seega ei kasutata selliseid lauseid nagu: Ili foriris tial, kial mi foriris. Aga öeldakse: Ili foriris pro la sama kaŭzo, kial mi foriris. Või veel sagedamini: ...pro la sama kaŭzo, pro kiu mi foriris.

Selleks, et esindada tervet lauset, mis näitab põhjust, võidakse kasutada väljendit pro kio: Mi ne ricevis vian leteron, pro kio mi ne respondis. (Ma ei saanud sinu kirja, mistõttu ma ei vastanud.) Võidakse ka muuta lauseehitus vastupidiseks, kasutades abisõna ĉar: Ĉar mi ne ricevis vian leteron, mi ne respondis. (Sellepärast et ma ei saanud su kirja, ma ei vastanud.)

Siduv kial-lause ise ei näita põhjust või motiivi. Põhjust näitab sõna, millega on seotud kial-lause ja abisõna kial esindab seda põhjust kõrvallauses. Selleks, et juhatada sisse kõrvallauset, mis ide näitab põhjust või motiivi, kasutatakse just abisõna ĉar: Ili foriris, ĉar mi foriris. (Nad lahkusid, sest mina lahkusin.) (Minu lahkumine on nende lahkumise põhjus.)

TI-sõna ärajätmine

Siduv KI-sõna on sageli seotud sama liiki TI-sõnaga pealauses. Tihti võib TI-sõna juurde mõelda ilma, et muudaks tähendust. Selleks pole absoluutseid reegleid, millal võib TI-sõna ära jätta. Kõige tähtsam on selgus: Kui lause muutub seeläbi liiga ebaselgeks, siis ei tohiks TI-sõna ära jätta. Siduv KI-sõna ja vastav TI-sõna peavad tavaliselt olema samas vormis: Nad peavad olema samast tabelsõnade rühmast (tiu — kiu, tio — kio, tiel — kiel jne.) ja neil peab olema sama rollinäitaja või peavad need mõlemad olema ilma rollinäitajata.

Tiu, kiu havas forton, havas rajton. → Kiu havas forton, havas rajton. - See, kellel on jõud, sellel on õigus. → Kellel jõud, sellel õigus.
Kiu okupas sin je meĥaniko, estas meĥanikisto, kaj kiu okupas sin je ĥemio, estas ĥemiisto. = Tiu, kiu okupas sin... - Kes tegeleb mehaanikaga, on mehaanik ja kes tegeleb keemiaga on keemik. = See, kes tegeleb...
Mi pagis al tiu, al kiu oni devis [pagi]. → Mi pagis, al kiu oni devis. - Ma maksin sellele, kellele pidi [maksma]. → Ma maksin, kellele vaja.

Tavaliselt ei jäeta ära üksikut abisõna tiun või tiujn: Mi finfine provis tiujn, kiujn vi tiom laŭdis. Ära ütle nii: Mi finfine provis, kiujn vi tiom laŭdis.

Kui tiu seisab enne nimisõna nagu selle määratleja, siis ei või abisõna tiu ära jätta ilma tähendust muutmata. Aga sageli võib asendada tiu artikliga la ilma olulise tähenduse muutuseta: Li ankoraŭ ne redonis tiun libron, kiun li pruntis de mi. → Li ankoraŭ ne redonis la libron, kiun li pruntis de mi. Kui öeldaks: Li ankoraŭ ne redonis libron, kiun..., siis oleks jutt ühest neist raamatuist, mida ta minult laenas. Tähendus muutuks.

Tio, kio pasis, ne revenos. → Kio pasis, ne revenos. - See, mis möödus, ei tule tagasi. → Mis möödus, ei naase.
Li tuj faris tion, kion mi volis. → Li tuj faris, kion mi volis. - Ta tegi kohe seda, mida ma tahtsin. → Ta kohe tegi, mida ma tahtsin.

Kui abisõnal tio ja kio on eessõna, siis eelistatavalt ei maksa ära jätta abisõna tio: Marta renkontiĝis kun tio, kun kio renkontiĝas milionoj da homoj. Mitte: Marta renkontiĝis, kun kio renkontiĝas...

Kui siduv kiam-lause on seotud abisõnaga tiam, siis väga sageli jäetakse abisõna tiam ära. Abisõna tiam kasutatakse ainult siis, kui on vaja rõhutada: Kiam oni estas riĉa, [tiam] oni havas multajn amikojn.

Selle asemel, et kasutada väljendeid post tiam kiam, de tiam kiam jne., kasutatakse tavaliselt ainult post kiam, de kiam jne. Niisiis jäetakse ära abisõna tiam, aga säilitatakse eessõna. Selliste kordadel ei kehti eessõna üksnes sõnale kiam, vaid tervele kiam-lausele: Post tiam, kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto. → Post kiam ŝi estis mallongan tempon en la arbaro, fariĝis nokto.

Selle asemel, et kasutada väljendit ĝis (tiam) kiam tuleks öelda lihtsalt ĝis. Ei ole hea kasutada samuti dum (tiam) kiam, vaid lihtsalt dum. Ĝis ja dum on ise sidendid ja ei vaja sugugi abisõna kiam abi. Selle asemel, et kasutada väljendit antaŭ tiam kiam kasutatakse tavaliselt antaŭ ol.

Kui siduv kie-lause on seotud eraldiseisva abisõnaga tie, siis jäetakse sageli abisõna tie ära, aga seda abisõna tie võidakse alles jätta kui soovitakse rõhutada: Kie estas pano, [tie] ne mankas panpecetoj.

Siduv kia-lause on alati seotud pealauses oleva abisõnaga tia. Sagedasti säilitatakse abisõna tia, aga kui lause on selgelt arusaadav, võidakse see ka ära jätta: Li havas [tian] kapon, kian vi ne trovos en la tuta mondo.

Siduv kiel-lause on alati seotud pealauses oleva abisõnaga tiel, aga sageli on abisõna tiel juurdemõeldav: Ne vivu [tiel] kiel vi volas, vivu [tiel] kiel vi povas.

Siduv kiom-lause on alati seotud pealauses oleva abisõnaga tiom aga sageli on abisõna tiom juurdemõeldav: Da pulvo ni havas [tiom] kiom vi volas.

Siduv kies-lause on väga harva seotud pealauses oleva abisõnaga ties. Kui aga nii vahel on, siis vaevalt võib abisõna ties ära jätta: Kies ĝi estas, ties ĝi restu.

Siduv kial-lause pole kunagi seotud pealauses oleva abisõnaga tial.

TI-sõna ärajätmine pole võimalik siis, kui TI-sõnal ja siduval KI-sõnal on erinevad lauseliikme rollinäitajad või kui ühel on ja teisel puudub rollinäitaja:

Ära ütle: Mi konas, kiu venis. Ütle: Mi konas tiun, kiu venis. Ära ütle: Ĝi estas besto, kian vi timas. Vaid: Ĝi estas tia besto, kian vi timas.
Pole võimalik: Ili loĝas, de kie mi venas. Tuleb öelda: Ili loĝas tie, de kie mi venas. Ka pole võimalik: Li devenas, kien mi iros. Vaid tuleb öelda: Li devenas de tie, kien mi iros. Samuti ei saa ära jätta abisõna tie, jättes alles ainult eessõna, mis peaks abisõna tie ees asuma. Ära ütle: Li venas de kie mi loĝas. Ütle: Li venas de tie, kie mi loĝas.

Mõnedes keeltes on võimalik vahel siduv KI-sõna ära jätta. Esperanto keeles pole see võimalik. Ära ütle: La viro, mi vidis, portis valizon. Ütle: La viro, kiun mi vidis, portis valizon. Ära ütle: Nun estas la horo, ŝi normale alvenas. Ütle: Nun estas la horo, kiam ŝi normale alvenas.

Mõnedes keeltes on võimalik vahel siduv KI-sõna ära jätta, aga säilitada vastav eessõna, mis jääb sel puhul üksi kusagile kõrvallauses (isegi lause lõpul). Esperanto keeles pole see mingil viisil võimalik. Eessõna peab asuma selle lauseliikme ees, mille rolli see näitab. Ära ütle: Mi vidis tiun knabinon, vi parolis pri. Ütle tingimata: Mi vidis tiun knabinon, pri kiu vi parolis.

Se

Se = "tingimusel, et; oletades, et; juhul kui". Se juhatab sisse kõrvallause, mis näitab tingimust, oletust või juhtu:

Se li scius, ke mi estas tie ĉi, li tuj venus al mi. = En la okazo, ke li scius... - Kui ta teaks, et ma olen siin, tuleks ta kohe mu juurde. = Sel juhul, kui ta teaks...

Kasutatakse tingivat kõneviisi, sest jutt on ainult täielikust fantaasiast.
Se mi estus sana, mi estus feliĉa. = Sub la kondiĉo, ke mi estus sana... - Kui ma oleks terve, oleks ma õnnelik. = Tingimusel, et ma oleks terve...
Se li havas multe da mono, li verŝajne aĉetos aŭton. - Kui tal on palju raha, ostab ta tõenäoliselt auto.

Tegusõnade AS-kuju ja OS-kuju (kindel kõneviis) näitab, et tegevus võib olla reaalne. Võib olla, et tal tõesti on palju raha, aga täpselt ei teata.
Se iu havas multe da mono, tiu havas ankaŭ multe da problemoj. - Kui kellelgi on palju raha, sellel on ka palju probleeme.

Tegusõna AS-kuju näitab, et jutt on alati toimivast printsiibist.
Tiu ĉi libro havas sesdek paĝojn; tial, se mi legos en ĉiu tago po dek kvin paĝoj, mi finos la tutan libron en kvar tagoj. - Sellel raamatul on kuuskümmend lehekülge; seepärast, kui ma loen iga päev viisteist lehekülge, siis ma lõpetan kogu raamatu nelja päevaga.

Sellistes lausetes oleks võimalik kasutada ka tingivat kõneviisi. Tulevikuvormi puhul pole alati võimalik teha selget vahet fantaasia ja tegelikkuse vahel, sest tulevik on alati ebakindel.

Kui se-lause asub lause alguses, siis kasutatakse pealauses abisõna tiam et aidata lause selgusele kaasa. Tiam esindab se-lause ideed. Võidakse kasutada ka sõnu tiuokaze, tiaokaze või muud sarnast: Se ĉiu balaos antaŭ sia pordo, tiam en la tuta urbo estos ordo.

Mõnikord esindab abisõna tio pealauses eelneva se-lause ideed: Se ŝi havas multe da mono, tio ne nepre signifas, ke ŝi estas feliĉa. = Se ŝi havas multe da mono, la fakto, ke ŝi havas multe da mono, ne nepre signifas...

Se võib olla kasutuses ka pealauses selleks, et väljendada tugevat soovi, mis pole tõenäoliselt teostatav. Tegusõnal on sellises lauses alati US-vorm: Ho, se mi estus sola! Se mi ne havus infanon! = Mi deziregas, ke mi estu sola, ke mi ne havu infanon (sed tio ne eblas). Võiks öelda, et tõeline pealause on juurdemõeldav: Ho, se mi estus sola, tiam mi estus feliĉa! Võidakse kasutada nur soovivates se-lausetes, et tugevdada soovivat tähendust: Ho, se mi nur estus sola! Ho, se mi nur povus esti tiu feliĉulo!

Ĉar

Ĉar = "sest, sellepärast et, kuna". Ĉar juhatab sisse kõrvallause, mis näitab põhjust või motiivi:

La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. = Ke la tranĉilo estas akra, estas la kaŭzo, ke ĝi tranĉas bone. - Nuga lõikab hästi, sest see on terav. = See, et nuga on terav, on põhjuseks, et see lõikab hästi.
Ĉar vi estas tiel servema, mi faras al vi donacon. - Kuna sa oled nii abivalmis, teen ma sulle kingituse.
Venigu la kuraciston, ĉar mi estas malsana. - Kutsu arst, sest ma olen haige.
Li estas mia onklo, ĉar mia patro estas lia frato. - Ta on mu lell, sest mu isa on tema vend.

Fakt, et mu isa on tema vend, on põhjus nimetada teda lelleks.

Kui ĉar-kõrvallause on lause alguses, siis kasutatakse pealauses sageli abisõna tial. Tial esindab ĉar-kõrvallause ideed: Ĉar la aŭtoro de la lingvo Esperanto tuj en la komenco rifuzis unu fojon por ĉiam ĉiujn personajn rajtojn kaj privilegiojn rilate tiun lingvon, tial Esperanto estas "nenies propraĵo". Selle pika ĉar-kõrvallause jooksul võis ununeda, et see algas sidendiga ĉar. Tial juhatab sisse põhjuse tagajärje ja meenutab, et jutt on põhjusest. Mõnikord kasutatakse abisõna tial otse enne sidendit ĉar selleks, et rõhutada: Mi petas tion ĉi tial, ĉar mi scias la inklinon de la plimulto da homoj. Pärast abisõna tial kasutatakse tavaliselt ke-kõrvallauset. Tial ke = pro tio ke = ĉar: Tio ĉi estas nur tial, ke la ideo mem de lingvo "tutmonda" estas tiel alta kaj alloga. Varianti pro tio ĉar mitte kasutada.

Dum

Dum juhatab sisse ajalise kõrvallause. Dum-kõrvallause näitab midagi, mis toimub pealause tegevusega samaaegselt. Sidendit dum kasutatakse nii siis, kui pealause ja kõrvallause tegevused vältavad enam-vähem sama kaua, kui ka siis kui need toimuvad samaaegselt:

Unu el la vojaĝantoj gardodeĵoris, dum la aliaj dormis. - Üks reisijatest valvas, sel ajal kui teised magasid.

Valvamine kestis sama aja nagu magamine.
Restu apud mi, dum mi kun li ekstere parolos. - Ole minu kõrval, kuni ma temaga väljas räägin.

Sageli näitab dum-kõrvallause midagi, mis on pealausega vastuolus. Sel puhul võib ajalise vältuse tähendus nõrgeneda või mõnikord pea-aegu kaduda:

Dum interne ĉio kantadis kaj ĝojadis, ŝi sidis malgaja en sia ĝardeneto. - Sel ajal kui sisemuses kõik laulis ja rõõmustas, istus ta nukralt oma aiakeses.

Kaks tegevust, mis on ju sama ajalise vältusega ja samaaegsed, olid üksteisega tugevas vastuolus.
Li estas nur unufoja mensoginto dum vi estas ankoraŭ nun ĉiam mensoganto. - Ta on ainult ühekordne valetanu, sellal kui sina oled ka nüüd alati valetaja.

Kaks staatust on ju samaaegsed (kuigi ühekordse valetanu tegu toimus ajaliselt varem), aga tähtis on kontrast ühekordse vale ja pideva valetamise vahel.

Algselt oli dum ainult sidend. Pärast muutus dum ka eessõnaks: Dum la manĝado venas apetito.

Kui mõlemad tegevused pole kestvad või kui ei soovita eraldi näidata kestvust, siis kasutatakse siduvat abisõna kiam. Sel puhul on kaks tegevust ainult hetkeks samaaegsed: Kiam mi venis al li, li dormis. Kiam oni estas riĉa, oni havas multajn amikojn. Dum ja kiam näitavad erinevaid nüansse. Seega ära kasuta neid samaaegselt. Ära ütle: Tio okazis, dum kiam mi loĝis en Romo. Ütle kas ...dum mi loĝis en Romo, kui jutt on pikemaajalisest toimumisest. Või ütle ...kiam mi loĝis en Romo, kui jutt on lühemajalisest sündmusest või kui kestus pole tähtis.

Ĝis

Ĝis juhatab sisse kõrvallause, mis näitab pealause tegevuse ajalist lõpppunkti. Kui ĝis-kõrvallause algab, siis pealause tegevus lõpeb:

Ili persekutos vin, ĝis vi pereos. - Nad kiusavad sind seni taga, kuni sa oled kadunud.

Kui sa kaod, lõpeb tagakiusamine.
Malĝoje ŝi eliris el la palaco kaj iris dum la tuta tago tra kampoj kaj marĉoj, ĝis ŝi venis al la granda arbaro. - Õnnetuna lahkus ta lossist ja käis terve päeva mööda põlde ja soid, kuni ta jõudis suurde metsa.

Kui ta jõudis suurde metsa, lakkas käimine.
Ili jam obstine celados al ĝi ĉiam pli kaj pli kaj ne ĉesos en sia celado tiel longe, ĝis ili la aferon atingos. - Nad sihivad seda juba kangekaelselt üha rohkem ja rohkem ja ei lakka enne kui nad asja saavutavad.

Ĝis-kõrvallause näidaku alati enam-vähem hetkelist. Ära ütle: Mi restis, ĝis li dormis. Ütle: Mi restis, ĝis li ekdormis. Või: Mi restis, ĝis mi vidis, ke li dormas. Või muud sarnast.

Ajalises kõrvallauses on üleliigne, isegi tuleks vältida pärast sidendit ĝis lisada abisõna kiam. Ära ütle: Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos. Ütle lihtsalt: Mi daŭrigos demandadi, ĝis vi respondos. Ĝis on iseseisev sidend ja ei vaja abisõna kiam abi. Aga kui on tegu küsiva kõrvallausega, siis on väljend ĝis kiam täiesti normaalne: Mi demandis, ĝis kiam ili restos tie.

See võib tunduda kummaline, et tuleb kasutada väljendit ĝis kiam ainult küsimustes. Selgitus on see, et mitte küsiv väljend ĝis kiam on hoopis teine lausekonstruktsioon kui küsiv väljend ĝis kiam. Sarnasus on ainult näiv. Enne mitte küsivat kõrvallauset on sidend ĝis seotud kogu kõrvallausega: Mi daŭrigos demandadi, ĝis kiam vi respondos. = Mi daŭrigos demandadi ĝis la tempo de via respondo. Enne küsivat kõrvallauset on sidend ĝis seotud ainult abisõnaga kiam: {5} = {6} Sellise küsiva kõrvallause puhul on nii sidend ĝis kui ka abisõna kiam tähenduse huvides tingimata vajalikud. Ajalise ĝis-kõrvallause puhul on abisõna kiam siiski täiesti üleliigne. Sellise ülearuse abisõna kiam lisamine võiks isegi panna arvama, et tegu on küsimusega, kuigi see pole üldse nii.

Mõned lisavad ekslikult eitussõna ne sellisesse ĝis-kõrvallausesse (emakeele mõjul), mis annab täiesti vale tähenduse. Öeldakse näiteks.: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi ne donos pruvojn. Plaanitud mõte on, et tegu "rifuzi kredi al viaj vortoj" lakkab sel hetkel, kui tõestused on esitatud. Seega tuleb öelda: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, ĝis vi donos pruvojn. Juhul kui kasutatakse sidendit dum sidendi ĝis asemel, tuleks siiski kasutada eitussõna ne: Mi rifuzos kredi al viaj vortoj, dum vi ne donos pruvojn. Tegevus "rifuzi kredi al viaj vortoj" jätkub selle aja jooksul, kui sa ei esita tõestust (kuni hetkeni, mil sa esitad tõestused).

Ĝis on algusest peale mitte ainult sidend, vaid ka eessõna : Post la vespermanĝo niaj fratoj eliris kun la gastoj el sia domo kaj akompanis ilin ĝis ilia domo.

Kvankam

Kvankam juhatab sisse kõrvallause, mis näitab mitte piisavat põhjust või ebapiisavat takistust. Kvankam-kõrvallause näitab midagi, mis ei suuda takistada pealause ideed:

Ŝi edziniĝis kun sia kuzo, kvankam ŝiaj gepatroj volis ŝin edzinigi kun alia persono. - Ta abiellus oma nõoga, kuigi tema vanemad soovisid, et ta abielluks teise inimesega.

Ta abiellus oma nõoga. Vanemate tahe ei võinud seda takistada.
Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. - Särgid, kraed, kätised ja teised sarnased esemed on nimetatud pesuks, kuigi need pole alati valmistatud lõuendiriidest.

Neid nimetatakse ju pesuks. Fakt, et need pole alati lõuendiriidest valmistatud, ei sega seda.

Kui kvankam-kõrvallause seisab alguses, siis lisatakse sageli selguse huvides pealausesse tamen:

Kvankam la pasintaj tagoj povis ŝin prepari al tia sorto, ĝi tamen estis surprizo. - Kuigi möödunud päevad võisid teda ette valmistada selliseks saatuseks, oli see ikkagi üllatus.
Kvankam blinda kaj maljuna, li en la daŭro de tre mallonga tempo perfekte ellernis Esperanton. = Kvankam li estis blinda kaj maljuna... - Kuigi pime ja vana, õppis ta väga lühikese ajaga perfektselt esperanto keele selgeks. = Kuigi ta oli pime ja vana...

Ära kasuta kunagi sidesõna sed (ega kaj) selleks, et kvankam-kõrvallauset aidata. Ära ütle: Kvankam mi ne volis tion, sed mi faris. Ütle: Kvankam mi ne volis tion, mi tamen faris. Või: Mi ne volis tion, sed mi tamen faris.

Sidend kvankam on tähenduselt väga sarnane eessõnaga malgraŭ. Erinevus seisneb selles, et kvankam juhatab sisse kõrvallause, samal ajal kui malgraŭ on eessõna, mis asetseb nimisõnalise lauseosa ees: Ili rifuzis helpi, kvankam mi petegis. = Ili rifuzis helpi malgraŭ mia petego.

Aga ka eessõna malgraŭ võib sisse juhatada kõrvallause abisõna ke abil või väljendi tio ke abil: Ili rifuzis helpi malgraŭ (tio), ke mi petegis. Väljend malgraŭ (tio) ke on vähem tavaline ja seetõttu rohkem rõhutatud kui kvankam. On ka veel tugevam väljend spite ke (kiuste), mis näitab tugevat vastuseisu: Ili rifuzis spite ke mi petegis. Ka eĉ + se võivad mõnikord omada sarnast tähendust. Eĉ + se näitab, et oleks üllatav kui sellest oleks abi: Ili rifuzus, eĉ se mi petegus.

Kvazaŭ

Kvazaŭ = "nii nagu oleks kui". Kvazaŭ võib sisse juhatada kõrvallause, mis näitab ette kujutatavat võrdlust:

Tie ili sidis kune, kvazaŭ ili estus gefianĉoj. = Ili sidis kune tiel, kiel estus, se ili estus gefianĉoj. - Seal nad istusid koos nagu oleksid pruut ja peigmees. = Nad istusid koos nii nagu nad oleksid pruut ja peigmees.

Nad ei olnud pruut ja peigmees, aga näisid sellistena.
Ŝi kuris al li renkonte, kvazaŭ ŝi volus lin kisi. Ŝi tion ne faris. - Ta jooksis talle vastu nagu ta tahtnuks teda suudelda. Seda ta ei teinud.
Estas al mi kvazaŭ mi sonĝus. - Mul on nii nagu ma näeks und.
Mi havas tian senton, kvazaŭ mi kisus mian patrinon! = Mi havas tian senton, kian mi havus, se mi kisus mian patrinon. - Mul on selline tunne nagu ma suudleks oma ema! = Mul on selline tunne, milline mul olnuks siis, kui ma suudelnuks oma ema.

Sellistes kvazaŭ-kõrvallausetes tuleb üldjuhul kasutada tingivat kõneviisi. Aga kui kvazaŭ-kõrvallause peegeldab kellegi mõtet, siis tuleb kasutada enamasti kindlat kõneviisi. Siis on tegu kaudse kõnega, mispuhul kasutada alati seda tegusõnavormi mis vastab kunagisele mõttele või ütlusele: Ŝi havis la senton, kvazaŭ tio estas ŝia arbo.

Kvazaŭ on sageli määrsõnalise abisõna rollis (mis üldse ei juhata sisse kõrvallauset). Sel puhul tuleb kasutada normaalselt ainult kindlat kõneviisi: Ili vidas en mi personon, kiu kvazaŭ ludas la rolon de ia reĝo.

Ol

Ol võib sisse juhatada ajalist kõrvallauset, kui enne seda kõrvallausest on sõna antaŭ:

Antaŭ ol li atingis sian celon, la suno subiris. = Pli frue ol tiam, kiam li atingis... - Enne kui ta saavutas oma eesmärgi, loojus päike. = Varem kui siis, mil ta jõudis...
Mi ne manĝos, antaŭ ol mi diros mian aferon. = Mi ne manĝos pli frue ol tiam, kiam mi diros mian aferon. - Ma ei söö enne kui ma ütlen oma asja. = Ma ei söö varem kui siis, kui ma ütlen oma asja.

Ol näitab kõige sagedamini võrdlust koostöös sõnadega pli või alia. Ka väljendi antaŭ ol puhul on tegu võrdlusega. Võrreldakse kahte aega. Üks nendest aegadest on varasem, niisiis enne. Loogiliselt võiks ka kasutada antaŭ kiam, samamoodi nagu kasutatakse post kiam. Alternatiivina võiks kasutada ka sama loogiliselt post ol selle asemel, et kasutada post kiam. Aga juba ammu on tavaks kasutada väljendeid antaŭ ol ja post kiam. Mõlemad on loogilised. Loogilised on ka antaŭ ke (= antaŭ tio ke), ja post ke (= post tio ke), aga neid väljendeid praktiliselt ei kasutata. Soovitatakse kasutada antaŭ ol ja post kiam, sest need on lihtsamini mõistetavad just selle tõttu, et nii ollakse harjunud.

Kui pealausel ja kõrvallausel on sama alus, võib kõrvallause asemel kasutada antaŭ ol + infinitiivi: Oni devas iri longan distancon, antaŭ ol veni al la rivero.

Apenaŭ

Apenaŭ on kõige sagedamini määrsõnaline abisõna, aga see võib olla ka sidend ajalises kõrvallauses. Siis apenaŭ tähendab "tuj post kiam" või "preskaŭ samtempe kiam". Sellised apenaŭ-kõrvallaused seisavad alati pealause ees:

Apenaŭ ŝia patrino ŝin rimarkis, ŝi kriis al ŝi: "Nu, mia filino?" = Tuj post kiam ŝia patrino ŝin rimarkis (preskaŭ samtempe), ŝi kriis... - Vaevalt oli ta ema teda märganud, hüüdis ta talle: "Noh, mu tütar?" = Kohe pärast seda kui tema ema teda märkas (peaaegu samaaegselt), hüüdis ta...
Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, el la buŝo de Janjo elsaltis krieto de doloro. - Vaevalt oli ta tema käsivart puudutanud, kui Janjo huultelt pääses valuhüüatus.

Alternatiivina võib kasutada apenaŭ pealauses määrsõnalise abisõnana: Apenaŭ ŝi ektuŝis ŝian brakon, kiam el la buŝo... Lause kiam el la buŝo... on nüüd ajaline kõrvallause