14 Konjungsi / Tata bahasa

Partikel kaj, aŭ, sed, plus, minus dan nek adalah konjungsi. Mengenai nek bacalah pada penjelasan mengenai negasi.

Kaj

Kaj ligas du aferojn, kiuj ludas la saman rolon en la frazo:

Karlo kaj Petro manĝas. - Karlo dan Petro sedang makan.

Dua orang melakukan perbuatan yang sama. Terdapat dua subjek.
Karlo manĝas kaj trinkas. - Karlo sedang makan dan minum.

Karlo melakukan dua perbuatan (secara bersamaan atau berurutan). Terdapat dua predikat.
Karlo manĝas rizon kaj legomojn. - Karlo sedang makan nasi dan sayuran.

Dua hal terkena oleh perbuatan yang sama dengan cara yang sama. Terdapat dua objek yang jenisnya sama.
Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. - Petro sedang makan dengan garpu dan pisau.

Du iloj helpas al la sama ago. Se oni volas, oni povas ripeti la prepozicion: per forko kaj per tranĉilo.
Petro estas maljuna kaj saĝa. - Petro muda dan bijaksana.
Petro havas grandan kaj luksan domon. - Petro punya rumah yang besar dan mewah.

Ketika dua kata sifat adalah epitet dari kata benda yang sama, kita sering menghilangkan kaj: Petro havas grandan luksan domon.
Karlo laboras por kaj per Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto. - Karlo sedang bekerja untuk dan dengan (menggunakan) Esperanto. = ... untuk Esperanto dan dengan (menggunakan) Esperanto.
Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. - Petro telah membaca majalah itu, dan Karlo menonton televisi.

Dua kalimat utama yang dikaitkan.
Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. - Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare.

Gabungan dua kalimatke.
Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. - Inilah, datang gadis itu, yang telah menyelamatkan hidupku, dan yang kemudian telah menghilang.

Du ligitaj kiu-frazoj.

Se estas pli ol du aferoj kun la sama rolo, oni kutime metas kaj nur antaŭ la lasta, precipe se estas tre longa elnombrado de aferoj. Tie, kie mankas kaj, oni elparole povas iomete paŭzi. Skribe oni tie metas komon:

Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis... - Petro, Karlo, Elizabeth dan Eva telah bepergian bersama ke kongres. = Petro dan Karlo dan Elizabeth dan Eva telah bepergian...
Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon. - Hari ini kami akan makan sup, salad, daging sapi, kentang goreng dan ice cream.
Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. - Dia(lk) pergi menggunakan mobil, dia(prp) pergi dengan kereta, dan aku pergi dengan berjalan kaki.

En paroleca stilo oni iafoje plene forlasas kaj:

Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin. - Dia bodoh, pantas dimusuhi. Aku seluruhnya tak suka dia.
Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis. - Telah datang Karlo, Petro, Eva. Ya, semua teman-temanku telah datang.

Por emfazi kaj insisti oni povas uzi kaj antaŭ ĉiuj aferoj, ankaŭ antaŭ la unua.

Diversspecaj rilatoj inter ligitaj frazoj

Kiam frazoj estas ligitaj per kaj, tiu ligo povas reprezenti multajn diversajn signiforilatojn. Kia estas la rilato, oni devas kompreni el la kunteksto:

Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. - Aku telah mencuci baju-baju, dan (setelah itu) aku telah mengeringkannya.

Kaj montras tempan sinsekvon. La vorto poste je bezono povas helpi al kompreno.
Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. - Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema.

Kaj montras kontraston.
Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. - Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj.

Kaj montras aldonan informon.

Aŭ

Aŭ funkcias same kiel kaj. Ĝi povas ligi la samajn aferojn en la samaj manieroj, sed aŭ montras, ke la ligitaj aferoj estas alternativoj. Aŭ montras, ke oni povas fari elekton inter la ligitaj aferoj, aŭ ke estas necerte, kiu el ili validas:

Petro aŭ Karlo laboras. - Petro atau Karlo sedang bekerja.

Du eblaj subjektoj. Unu el ili laboras, eventuale ambaŭ.
Ni povas manĝi viandaĵon aŭ fiŝaĵon. Kion vi preferas? - Kita dapat makan daging atau ikan. Apa yang kamu lebih sukai?

Pilihan antara dua objek langsung.
Vi devas fari tion per fosilo aŭ (per) hakilo. - Kamu harus melakukannya dengan sekop atau (dengan) kampak.
Ĝi estis ruĝa aŭ flava. Mi ne memoras klare. - Dia itu merah atau kuning. Aku tak mengingat dengan jelas.
Mi konstruus lignan aŭ ŝtonan domon. - Seandainya aku membangun rumah kayu atau batu.
Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin aŭ ses radoj? - Apakah mungkin membuat mobil dengan lima atau enam roda?
La kato troviĝas sur aŭ sub la domo. - Kucing itu berada di atas atau di bawah rumah.
Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn aŭ ĉu mi ne kapablas? - Apakah aku mampu memenuhi pekerjaan semacam itu atau apakah aku tak mampu?
Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - Dia telah tak tahu, apakah dia hanya telah bermimpi atau apakah itu adalah kenyataan.
La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi. - La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi.
Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. - Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino.
Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto aŭ biciklo. - Kamu bisa bepergian dengan kereta, bis, mobil atau sepeda.
Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro aŭ Elizabeto. - Siapa yang dapat menolongku? Barangkali Karlo, Petro atau Elisabeth.

Secara normal aŭ bersifat khusus. Itu berarti, bahwa hanya satu dari alternatif-alternatif dapat berlaku. Namun terkadang aŭ tidaklah bersifat khusus. Kemudian dia mengijinkan, kalau kita memilih lebih dari satu dari altenatif-alternatif itu (bahkan semuanya). Apakah aŭ itu bersifat tidak khusus atau khusus, menunjuk pada konteksnya. Untuk menunjuk pada penekanan, bahwa aŭ itu khusus, kita dapat gunakan aŭ sebelum semua alternatif. Untuk menunjukkan, bahwa aŭ adalah khusus, kita terkadang, terutama dalam bahasa tulisan, menggunakan ungkapan kaj/aŭ: La vojaĝo okazos per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso, aŭ per trajno kaj buso. La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso aŭ ambaŭ. Secara normal kita tidak menggunakan kaj/aŭ dalam bahasa percakapan, hanya dalam penulisan. Tampaknya pantas disarankan untuk menghindari kaj/aŭ juga dalam penggunaan tertulis. Lebih baik langsung mengatakan kemampuan memilih semua alternatif.

Sed

Konjungsi sed mengaitkan kalimat atau bagian kalimat, dan menunjukkan kekontrasan diatara mereka:

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - Kertas itu sangat putih, tapi salju itu lebih putih.
Li amas min, sed mi lin ne amas. - Dia cinta padaku, tapi aku tak mencintainya.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. - Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas.
Nia provincestro estas severa, sed justa. - Nia provincestro estas severa, sed justa.
Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. - Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi.
Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime. - Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime.
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - Ayah tidak sedang membaca buku, tapi dia sedang membaca surat.
Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. - Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego.
Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - Daripada kopi dia berikan aku teh dengan gula, tapi tanpa krim.

Orang mengira, bahwa ada juga krim di teh itu.

Sed ofte aperas kune kun tamen, kiu tiam emfazas la kontraston:

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian leteron. - Aku tak tahu bahasa Spanyol, tapi dengan pertolongan kamus Spanyol-Jerman aku telah mengerti sedikit suratmu.
Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. - Dia memiliki kekuatan dan dia telah rajin bekerja, walaupun dia namun tetap miskin.

Se oni uzas tamen, oni povus ofte same bone uzi kaj anstataŭ sed, ĉar la kontraston sufiĉe bone esprimas tamen:

Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. - Dia telah memiliki kesan, kalau dia sedang bermimpi namun tidak bermimpi.
La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. - La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo.

Tamen normale rolas kiel adjekto, dum sed estas konjunkcio. Tial sed aperas komence de sia frazo, dum tamen povas aperi en diversaj pozicioj ene de la frazo. Iafoje tamen aperas komence de ĉeffrazo, kiu estas tre proksime ligita al la antaŭa ĉeffrazo. Tiam tamen ekhavas ian konjunkcian rolon. Tamen tiam praktike egalas al sed. Oni povus ankaŭ diri, ke sed aŭ kaj estas subkomprenata: Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema.

Plus kaj minus

La vortetoj plus kaj minus estas ĉefe uzataj en matematikaj kaj similaj esprimoj por reprezenti la simbolojn + (plus) kaj - (minus). Plus montras adicion, pozitivecon k.s. Minus montras subtrahon, negativecon k.s.

Sed iafoje plus estas uzata konjunkcie anstataŭ kaj, kiam temas pri adicio aŭ simile. Minus povas simile anstataŭi sed ne, kiam temas pri subtraho aŭ simile:

Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn. - Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn.
Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo. - Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo.
Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn. - Aku akan bayar padamu 1000 euro dikurangi 100 euro, yang kau pinjam padaku. Jadi aku akan membayar sejumlah 900 euro.

Iafoje plus kaj minus estas uzataj kiel prepozicioj, simile al kun kaj sen, do ĉiam sen N-finaĵo poste. Estas tamen preferinde ĉiam uzi plus kaj minus kiel konjunkciojn laŭ la ĉi-antaŭaj ekzemploj, metante N-finaĵon, kiam la frazrolo tion postulas.

Konjunkcioj inter vortostumpoj

Iafoje, precipe en skriba lingvaĵo, oni uzas kaj por ligi du aŭ pli da elementoj de kunmetita vorto por mallongigi frazon:

Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide. - Mereka pergi masuk dan keluar dengan cepat.
Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ...manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo. - Ini adalah gabungan toko makanan dan toko majalah.
Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn. - Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn.
Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ...subtasoj kaj subteleroj. - Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj.
Tio estas manĝaĵ- aŭ gazet-vendejo. - Itu adalah toko makanan atau toko majalah.
Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo. - Itu adalah toko makanan tapi juga toko majalah.

Ĉi tiaj frazoj estas sufiĉe nenaturaj. Ĝenerale ili estas malkonsilindaj, precipe kiam ili enhavas vortostumpojn sen finaĵoj, kio normale ne eblas en Esperanto. Oni prefere uzu aliajn rimedojn mallongigi:

Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide. - Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide.
Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo. - Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo.
Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn. - Dia telah melakukan banyak kesalahan menulis, membaca dan berpikir.
Tio estas manĝaĵa aŭ gazeta vendejo. - Itu adalah toko makanan atau toko majalah.
Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo. - Itu adalah toko makanan tetapi juga toko majalah.