14 კავშირი / გრამატიკა

ნაწილაკები kaj, aŭ, sed, plus, minus და nek წარმოადგენენ კავშირებს. Nek-თან დაკავშირებით წაიკითხეთ განმარტებები უარყოფაზე.

Kaj

Kaj აკავშირებს ორ რამეს, რომლებიც წინადადებაში იგივე ფუნქციას ასრულებენ:

Karlo kaj Petro manĝas. - კარლი და პეტრე ჭამენ.

ორი პირი იგივე ქმედებას აკეთებს. ორივე ქვემდებარეა.
Karlo manĝas kaj trinkas. - კარლი ჭამს და სვამს.

კარლო ორ ქმედებას აკეთებს (ერთდროულად ან ურთიერთმიყოლებით). ორივე შემასმენელია.
Karlo manĝas rizon kaj legomojn. - კარლი ბრინჯსა და ბოსტნეულს ჭამს.

ერთი და იგივე მოქმედება ეხება ორ რაიმეს ერთნაირად. საუბარია ორ ერთნაირ საგანზე.
Petro manĝas per forko kaj tranĉilo. - პეტრე დანა-ჩანგლით ჭამს.

ერთი და იგივე მოქმედება ორი ხელსაწყოთი ხორციელდება. სურვილის შემთხვევაში წინდებულის გამეორება შესაძლებელია: per forko kaj per tranĉilo.
Petro estas maljuna kaj saĝa. - პეტრე მოხუცი და ბრძენია.
Petro havas grandan kaj luksan domon. - პეტრეს დიდი და მდიდრული სახლი აქვს.

როდესაც ორი ზედსართავი სახელი ერთი და იგივე არსებითის ეპითეტს წარმოადგენს, ხშირად kaj გამოტოვებულია: Petro havas grandan luksan domon.
Karlo laboras por kaj per Esperanto. = ... por Esperanto kaj per Esperanto. - კარლო მუშაობს ესპერანტოსთვის და ესპერანტოთი.
Petro legis la gazeton, kaj Karlo rigardis televidon. - პეტრე გაზეთს კითხულობს, კარლი კი ტელევიზორს უყურებს.

ორი ურთიერთდაკავშირებული მთავარი წინადადება.
Ili diris, ke ili tre amuziĝis, kaj ke ili volonte revenos venontjare. - თქვეს, რომ ძალიან გაერთნენ და გაისად სიამოვნებით დაბრუნდებიან.

ორი ურთიერთდაკავშირებული ke-წინადადება.
Jen venas tiu knabino, kiu savis mian vivon, kaj kiu poste malaperis. - აი, ის გოგონა მოდის, ვინც სიცოცხლეს მიხსნა და მერე გაუჩინარდა.

ორი ურთიერთდაკავშირებული kiu-წინადადება.

თუკი საქმე გვაქვს ერთი და იგივე დანიშნულების ორზე მეტ რაიმესთან, ჩვეულებრივ kaj ბოლო მათგანის წინ დაისმის, განსაკუთრებით მაშინ, თუკი გრძელი ჩამონათვალი გვაქვს. იქ, სადაც kaj აკლია, საუბრისას შესაძლებელია მცირედი პაუზის გაკეთება, წერისას კი მძიმე დაისმის:

Petro, Karlo, Elizabeto kaj Eva vojaĝis kune al la kongreso. = Petro kaj Karlo kaj Elizabeto kaj Eva vojaĝis... - პეტრე, კარლო, ელისაბედი და ევა კონგრესზე ერთად გაემგზავრნენ.
Hodiaŭ ni manĝos supon, salaton, viandaĵon, frititajn terpomojn kaj glaciaĵon. - დღეს შევჭამ წვნიანს, სალათს, ხორცეულს, შემწვარ კარტოფილსა და ნაყინს.
Li iras per aŭto, ŝi iras per trajno, kaj mi iras piede. - ის ავტომობილით მიდის, ის მატარებლით, მე კი - ფეხით.

სასაუბრო ენაში ზოგჯერ kaj გამოტოვებულია:

Li estas stulta, malaminda. Mi tute ne ŝatas lin. - იგი სულელია, აუტანელი. საერთოდ არ მომწონს.
Venis Karlo, Petro, Eva. Jes, ĉiuj miaj amikoj venis. - მოვიდა კარლი, პეტრე, ევა. ხო, ჩემი ყველა მეგობარი მოვიდა.

ხაზგასმისა და შინაარსის გასამძაფრებლად შეიძლება kaj-ს გამოყენება ყველა საგნის წინ, მათ შორის პირველის წინაც.

ურთიერთდაკავშირებულ ფრაზებს შორის განსხვავებული კავშირები

როდესაც წინადადები დაკავშირებულია კავშირით kaj, ამ კავშირმა მრავალი განსხვავებული მნიშვნელობა შესაძლოა გამოხატოს. თუ როგორია ურთიერთობა, მხოლოდ კონტექსტიდან გამომდინარე ვიგებთ.

Mi lavis la vestaĵojn, kaj (poste) mi sekigis ilin. - ტანსაცმელი დავრეცხე და (შემდეგ) გავაშრე.

Kaj აღნიშნავს დროით მიმდევრობას. სიტყვა poste საჭიროებისამებრ არსის გაგებას ამარტივებს.
Anno estas gaja persono, kaj (kontraste) Elizabeto estas silentema. - ანო მხიარული პიროვნებაა, ხოლო (ამის საწინააღმდეგოდ) ელისაბედი კი წყნარია.

Kaj აღნიშნავს კონტრასტს.
Ŝi havas brunajn okulojn, kaj (aldone) ŝiaj haroj estas longaj. - მას ყავისფერი თვალები აქვს, და (ამას გარდა) გრძელი თმები.

Kaj აღნიშნავს დამატებით ინფორმაციას.

Aŭ

Aŭ მოქმედებს როგორც kaj. მას შეუძლიაა ერთი და იგივე საგანთა დაკავშირება ერთნაირად, მაგრამ aŭ უჩვენებს, რომ დაკავშირებული საგნები ალტერნატივებს წარმოადგენს. Aŭ უჩვენებს, რომ შესაძლებებლია დაკავშირებულ საგანთა შორის არჩევანის გაკეთება, ან გაურკვეველია თუ მათგან რომელია ვალიდური:

Petro aŭ Karlo laboras. - პეტრე ან კარლი მუშაობს.

ორი შესაძლებელი სუბიექტი. ერთ-ერთი მათგანი მუშაობს, საბოლოოდ ორივე.
Ni povas manĝi viandaĵon aŭ fiŝaĵon. Kion vi preferas? - შეგვიძლია ხორცეული ან თევზეული შევჭამოთ. რომელი გირჩევნია?

ორ პირდაპირ დამატებას შორის არჩევანი.
Vi devas fari tion per fosilo aŭ (per) hakilo. - ეს ბარით ან ნაჯახით უნდა გააკეთო.
Ĝi estis ruĝa aŭ flava. Mi ne memoras klare. - წითელი ან ყვითელია. ზუსტად არ მახსოვს.
Mi konstruus lignan aŭ ŝtonan domon. - ხის ან ქვის სახლს ავაგებდი.
Ĉu eblas konstrui aŭton kun kvin aŭ ses radoj? - შესაძლებელია ხუთ ან ექვსბორბლიანი ავტომობილის აგება?
La kato troviĝas sur aŭ sub la domo. - კატა სახლზე ან სახლის ქვეშაა.
Ĉu mi kapablas plenumi tiajn laborojn aŭ ĉu mi ne kapablas? - შემიძლია თუ არა ისეთი სამუშაოების შესრულება?
Ŝi ne sciis, ĉu ŝi nur sonĝis aŭ ĉu tio estis efektivaĵo. - არ იცოდა ესიზმრებოდა თუ სინამდვილე იყო.
La pasantoj forflankiĝis antaŭ ŝi, supozante, ke ŝi estas frenezulino aŭ ke ŝi havas ian urĝegan bezonon rapidi. - გამვლელებმა გვერდი აუარეს, ეგონათ გიჟი იყო ან გადაუდებლად ეჩქარებოდა.
Glaso de vino estas glaso, en kiu antaŭe sin trovis vino, aŭ kiun oni uzas por vino. - ღვინის ჭიქა არის ჭიქა, რომელშიც ადრე ღვინო იყო ან რომელსაც ღვინისთვის ხმარობენ.
Vi povas vojaĝi per trajno, buso, aŭto aŭ biciklo. - შეგიძლია იმგზავრო მატარებლით, ავტობუსით, ავტომობილით ან ველოსიპედით.
Kiu povas helpi min? Eble Karlo, Petro aŭ Elizabeto. - ვის შეუძლია დამეხმაროს? ალბათ კარლს, პეტრეს ან ელისაბედს.

ჩვეულებრივ aŭ ექსკლუზიურია. ეს ნიშნავს, რომ ალტერნატივათაგან მხოლოდ ერთია ვალიდური. თუმცა ზოგჯეერ aŭ ინკლუზიურია. ამ დროს იგი ალტერნატივათაგან ერთზე მეტის არჩევის საშუალებას იძლევა (საბოლოოდ ყველასიც კი). Aŭ-ს ინკლუზიურობა-ექსკლუზიურობას თავად კონტექსტი უჩვენებს. იმის ხაზგასმით საჩვენებლად, რომ aŭ ექსკლუზიურია, შესაძლებელია aŭ-ს ყველა ალტერნატივის წინ გამოყენება.. Aŭ-ს ინკლუზიურობის საჩვენებლად ზოგჯერ (განსაკუთრებით წერისას) იხმარება გამოთქმა kaj/aŭ: La vojaĝo okazos per trajno kaj/aŭ buso. = La vojaĝo okazos per trajno aŭ buso, aŭ per trajno kaj buso. ვიმგზავრებთ მატარებლით ან ავტობუსით, ან ორივეთი ერთად. ჩვეულებრივ სასაუბრო ენაში kaj/aŭ-ს არ ხმარობენ, მხოლოდ წერისას. თუმცა რეკომენდებულია kaj/aŭ-ს წერისას არგამოყენებაც. უმჯობესია პირდაპირ ვთქვათ ყველა ალტერნატივის არჩევის შესაძლებლობა.

Sed

კავშირი sed (მაგრამ) წინადადებებს ან წინადადების წევრებს აერთებს და ამავდროულად მათ შორის კონტრასტს აღნიშნავს.

La papero estas tre blanka, sed la neĝo estas pli blanka. - ქაღალდი ძალიან თეთრია, მაგრამ თოვლი უფრო თეთრია.
Li amas min, sed mi lin ne amas. - მას ვუყვარვარ, მაგრამ მე ის არ მიყვარს.
Mi zorgas pri ŝi tiel, kiel mi zorgas pri mi mem; sed ŝi mem tute ne zorgas pri si kaj tute sin ne gardas. - მასზე ისე ვზრუნავ, როგორც თავად ჩემზე; მაგრამ ის საკუთარ თავზე სულ არ ზრუნავს და თავს არ უვლის.
Nia provincestro estas severa, sed justa. - ჩვენი გუბერნატორი მკაცრია, მაგრამ სამართლიანი.
Mi volis lin bati, sed li forkuris de mi. - მისი ცემა მინდოდა, მაგრამ გამექცა.
Mi kriis tiel laŭte, kiel mi povis, sed neniu min aŭdis, mi estis tro malproksime. - ისე ხმამაღლა დავიყვირე, როგორც შემეძლო, მაგრამ ვერავინ გამიგონა, ძალიან შორს ვიყავი.
La patro ne legas libron, sed li skribas leteron. - მამა წიგნს არ კითხულობს, მაგრამ წერილს წერს.
Tio ĉi estis jam ne simpla pluvo, sed pluvego. - ეს უკვე უბრალო წვიმა კი არა, თავსხმა იყო.
Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - ყავის მაგივრად შაქრიანი ჩაი მომცა, მაგრამ უკრემო.

ეგონათ, რომ ჩაიში კრემიც იქნებოდა.

Sed ხშირად tamen-თან ერთად ჩნდება, რომელიც ამ შემთხვევაში კონტრასტს ხაზს უსვამს:

Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian leteron. - ესპანური ენა არ ვიცი, მაგრამ ესპანურ-გერმანული ლექსიკონის დახმარებით შენი წერილი გარკვეულწილად მაინც გავიგე.
Ŝi havis forton kaj ŝi estis laborema, sed ŝi tamen restis malriĉa. - მას ძალა და მუშაობის სურვილი ჰქონდა, თუმცა კვლავ ღარიბი დარჩა.

თუკი tamen-ს ხმარობენ, ხშირად მსგავსად შეიძლება sed-ის მაგივრად kaj-ს გამოყენებაც, რადგან კონტრასტს tamen საკმაოდ კარგად გამოხატავს:

Li havis la impreson, ke li sonĝas kaj tamen ne sonĝas. - მას შთაბეჭდილება ჰქონდა, რომ ესიზმრებოდა და თან არ ესიზმრებოდა.
La lekanto sentis sin tiel feliĉa, kvazaŭ tiam estus grava festotago, kaj tamen tiam estis nur simpla lundo. - გვირილა თავს ისე ბედნიერად გრძნობდა, თითქოს დიდი დღესასწაული ყოფილიყო, მაგრამ მხოლოდ ორშაბათი იყო.

Tamen ჩვეულებრივ სართს წარმოადგენს, ხოლო sed კავშირია. ამიტომ sed თავისი წინადადების დასაწყისში ჩნდება, მაშინ როცა tamen სხვადასხვა ადგილას შესაძლოა დაისვას. ხანდახან tamen მთავარი წინადადების დასაწყისში მოდის, რომელიც ძალიან ახლოსაა დაკავშირებული წინა მთავარ წინადადებასთან. მაშინ tamen გარკვეულ კავშირებით ფუნქციას იძენს. Tamen ამ შემთხვევაში პრაქტიკულად sed-ს უტოლდება. შესაძლოა აგრეთვე ითქვას, რომ sed ან kaj მხოლოდ ნაგულისხმევია: Li estas tre ekkolerema kaj ekscitiĝas ofte ĉe la plej malgranda bagatelo; tamen li estas tre pardonema, li ne portas longe la koleron kaj li tute ne estas venĝema.

Plus და minus

ნაწილაკები plus და minus უმთავრესად გამოიყენება არითმეტიკულ და მსგავს გამოთქმებში სიმბოლოების + (პლუს) და - (მინუს) გამოსახატად. Plus უჩვენებს დამატებას, დადებითობას და სხვ. ხოლო Minus აღნიშნავს შეკვეცას, ნაკლებობას, უარყოფითობასა და ა.შ.

მაგრამ ზოგჯერ plus იხმარება კავშირად kaj-ს მაგივრად, როდესაც საუბარია დამატებაზე ამ რაიმე მსგავსზე. Minus-საც მსგავსად შეუძლია ჩაანაცვლოს sed ne, როცა საუბარია გამოკლებაზე და ა.შ.

Ĝi kostas dek eŭrojn plus kvindek cendojn. = ...kaj aldone kvindek cendojn. - ეს ათი ევრო და პლუს ორმოცდაათი ცენტი ღირს. = ... და დამატებით ორმოცდაათი ცენტი...
Necesas sperto plus zorgemo. = ...kaj ankaŭ zorgemo. - საჭიროა გამოცდილება და პლუს მონდომება. = ... და ასევე მონდომება.
Mi pagos al vi 1000 eŭrojn minus la 100 eŭrojn, kiujn vi ŝuldas al mi. Mi do pagos sume 900 eŭrojn. - 1 000 ევროს გადაგიხდი 100 ევროს გამოკლებით, რომელიც ჩემი გმართებს. ასე რომ, ჯამში 900 ევროს გადაგიხდი.

ზოგჯერ plus და minus წინდებულებად იხმარება, მსგავსად kun-ისა და sen-ისა, ამიტომაც ყოველთვის N დაბოლოების გარეშე. თუმცა სასურველია plus-ისა და minus-ის გამოყენება ყოველთვის კავშირებად წინა მაგალითების მსგავსად, N დაბოლოების დართვით, როცა ამას წინადადების წევრი მოითხოვს.

კავშირები შეკვეცილ სიტყვებს შორის

ზოგჯერ, განსაკუთრებით კი წერით ენაში შედგენილი სიტყვის ორ ან მეტ ელემენტთა დასაკავშირებლად და წინადადების შესამოკლებად იხმარება kaj:

Ili en- kaj el-iris tre rapide. = Ili eniris kaj eliris tre rapide. - ისინი სწარაფად შევიდნენ და გამოვიდნენ (შევიდ-გამოვიდნენ).
Tio estas kombinita manĝaĵ- kaj gazet-vendejo. = ...manĝaĵvendejo kaj gazetvendejo. - ეს შერეული სასურსათო და საგაზეთო მაღაზიაა.
Li faris multajn erarojn: skrib-, leg- kaj pens-erarojn. = ...skriberarojn, legerarojn kaj penserarojn. - მან ბევრი შეცდომა დაუშვა: მართლწერაში, კითხვასა და გააზრებაში.
Tute mankas sub-tasoj kaj -teleroj. = ...subtasoj kaj subteleroj. - ლამბაქები და თეფშები აკლია.
Tio estas manĝaĵ- aŭ gazet-vendejo. - ეს სასურსათო ან გაზეთების მაღაზიაა.
Tio estas manĝaĵ- sed ankaŭ gazet-vendejo. - ეს სასურსათო და ასევე გაზეთების მაღაზიაა.

ასეთი წინადადებები საკმაოდ არაბუნებრივია. ზოგადად ისინი არარეკომენდებულია, განსაკუთრებით თუკი შემოკლებულ სიტყვებს შეიცავენ დაბოლოებების გარეშე, რაც ესპერანტოში ჩვეულებრივ დაუშვებელია. უმჯობესია შესამოკლებლად სხვა საშუალებების გამოძებნა:

Ili iris en la domon kaj el ĝi tre rapide. - ისინი სახლში შევიდნენ და იქიდან გამოვიდნენ ძალიან სწრაფად.
Tio estas kombinita manĝaĵa kaj gazeta vendejo. - ეს შერეული სასურსათო და გაზეთების მაღაზიაა.
Li faris multajn erarojn skribajn, legajn kaj pensajn. - მან ბევრი შეცდომა დაუშვა მართლწერაში, კითხვასა და ფიქრში.
Tio estas manĝaĵa aŭ gazeta vendejo. - ეს სასურსათო ან გაზეთების მაღაზიაა.
Tio estas manĝaĵa sed ankaŭ gazeta vendejo. - ეს სასურსათო, მაგრამ ასევე გაზეთების მაღაზიაა.