11 Zaimki / Gramatyka

Zaimek to słówko, które może zastępować całą rzeczownikową część zdania.

Zaimki osobowe

mi: ≈ "mówca"
ni: ≈ "mówca i inna/-e osoba/-y"
vi: ≈ "adresat/adresaci"
li: ≈ "opisywana osoba męska lub osoba o nieznanej płci"
ŝi: ≈ "opisywana osoba o płci żeńskiej"
ĝi: ≈ "opisywana rzecz, zwierzę lub małe dziecko"
ili: ≈ "opisywani ludzie, zwierzęta lub rzeczy"
oni: ≈ "osoba(y) nieokreślona(e)"
si: ≈ "ta sama osoba co podmiot (wykonawca)", jeżeli to nie mi, ni albo vi

Zaimki osobowe mogą otrzymać biernikową końcówkę N:

Mi amas vin. - Kocham cię.
Ilin konas Karlo. - Karlo ich zna.
Ĉu vi ĝin vidas? - Czy ty to widzisz?
Elizabeto lavas sin en la lago. - Eliza myje się w jeziorze

Zaimki dzierżawcze

Jeśli doda się końcówkę A do zaimków osobowych, tworzy się zaimki dzierżawcze:

mia: "mój ..."
nia: "nasz..."
via: "twój/wasz ..."
lia: "jego ..."
ŝia: "jej ..."
ĝia: "tego ..."
ilia: "ich ..."
onia: "... należące do osób nieokreślonych"
sia: "swój/swoje ..."

Zaimki dzierżawcze mogą otrzymać końcówki J i N tak samo jak inne przymiotniki: mia ĉambro — miaj ĉambroj — mian ĉambron — miajn ĉambrojn.

Gdy zaimek dzierżawczy pojawia się przed rzeczownikiem, pełni funkcję określnika, więc nie należy używać również przedimka określonego la. Zaimek dzierżawczy informuje nas o posiadaczu, a to jest informacja wystarczająca do wyraźnego zidentyfikowania obiektu. Jeśli zaimek dzierżawczy jest zamieniany na wyrażenie de informujące o posiadaczu, zwykle dodaje się przedimek la: ilia ĉambro = la ĉambro de ili, mia edzo = la edzo de mi.

Gdy zaimek dzierżawczy pojawia się sam bez następującego po nim rzeczownika, nie jest on określnikiem i nie pozwala na jednoznaczną identyfikację obiektu. Zazwyczaj dodaje się wtedy la:

Tiu ĉi libro estas mia. - Ta książka jest moja.
Tiu ĉi libro estas la mia. - Ta książka jest moja.
Mia aŭto estas difektita. Ni provu la vian. La vian = vian aŭton. - Mój samochód jest uszkodzony. Wypróbujmy twój. La vian = twój samochód

Gdy z kontekstu w oczywisty sposób wynika tożsamość obiektu, przedimek la umieszczony przed zaimkiem dzierżawczym, może zostać pominięty:

Li pli ŝatas mian domon ol (la) sian. = ...ol sian domon. - On lubi mój dom bardziej niż swój. = ...niż swój dom.

Inne zaimki

Istnieją również inne części mowy, które mogą pełnić funkcję zaimków (choć nie zaimków osobowych); na przykład słowa z tabeli zakończone na O, U i ES oraz cześć mowy ambaŭ (obie/obojga).

Pierwsza osoba

Mi

Zaimek osobowy Mi (ja) występuje w liczbie pojedynczej oraz nie wskazuje płci. Mi i mia są używane przez mówiącego do mówienia o samym sobie. W gramatyce często określa się to "pierwszą osobą" (liczby pojedynczej):

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. - Przyszedłem od (tego/mojego) dziadka i właśnie idę do (tego/mojego) wujka.
Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. - Wyjeżdżam, lecz oczekuj mnie, gdyż niedługo wrócę.
Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn. - Kupiłem dwanaście jabłek dla moich czterech dzieci.
Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon. - Kiedy skończę (moją) pracę, poszukam mojego zegarka.
Mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. - Wezmę moje łyżwy i pójdę na nich pojeździć.

Ni

Zaimek ni oznacza to samo co "my". Ni występuje w liczbie mnogiej i nie wskazuje płci. Zaimki ni i nia są używane do mówienia o sobie samym wraz z jedną lub kilkoma innymi osobami. Ni może oznaczać ja i jeszcze jedną osobę, ja i kilka innych osób, ja i wszystkie inne osoby lub ty i ja. Zaimek ni czasami obejmuje osobę, do której się mówi, a czasami nie. To, które osoby są uwzględnione, wskazuje kontekst:

Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. - My widzimy naszymi oczami i słyszymy naszymi uszami.
Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris dekstren, kaj li iris maldekstren. - Rozdzieliliśmy się i poszliśmy w różnych kierunkach: ja poszedłem w prawo, a on poszedł w lewo.

Ni = "ja i on"
Kiam vi ekparolis, ni atendis aŭdi ion novan, sed baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. - Kiedy zacząłeś mówić, spodziewaliśmy się usłyszeć coś nowego, ale wkrótce przekonaliśmy się, że się pomyliliśmy.

Ni = "ja i inni ludzie, ale nie ci, do których mówisz"
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - Noc była tak ciemna, że nie potrafiliśmy dojrzeć nieczego, (choćby było to zaraz) przed naszym nosem.
La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. - (Ten) młody człowiek dołączył do naszej armii i odważnie walczył z nami przeciw naszym wrogom.
Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron. - Kiedy zobaczyłeś nas w pokoju, on już wyjawił (powiedział) mi prawdę.

Ni = „ja i on”

Druga osoba

Vi

Zaimki vi (ty) i via (twoje) są używane przez mówcę, w celu wskazać w wypowiedzi, swojego rozmówcy lub rozmówców. Vi i via mogą również obejmować inne osoby , w jakiś sposób należące do tej samej grupy co rozmówca. W gramatyce nazywa się to „drugą osobą". Zaimek vi jest używany w równym stopniu dla jednej (ty) lub kilku osób (wy). Dlatego vi występuje zarówno w liczbie pojedynczej jak i mnogiej. Vi nie wskazuje płci, a także jest całkowicie neutralny pod względem statusu lub pozycji rozmówcy itp .:

Sinjoro, vi estas neĝentila. - Proszę pana, jest pan (jesteś) nieuprzejmy.
Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. - Proszę panów, są panowie (jesteście) nieuprzejmi.
Vi estas infanoj. - Wy jesteście dziećmi.
Ĉu vi amas vian patron? - Czy kochasz swojego ojca?
Via parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ĉiam skribitaj tute nelegeble. - Twoja mowa jest całkowicie niezrozumiała, a twoje listy zawsze są kompletnie nieczytelne.
Sidigu vin, sinjoro! - (Proszę) Niech Pan usiądzie!

Kiedy vi jest podmiotem dla czasownika rozkazującego o końcówce -U, zwykle jest pomijane .

W niektórych językach używa się zaimka typu vi, aby mówić o ludziach w ogólności lub w znaczeniu bezosobowym (np. angielskie „you/one”). W Esperanto używany jest do tego zaimek bezosobowy oni.

Ci

Ci (ty) jest zaimkiem osobowym drugiej osoby liczby pojedynczej (nie wskazującym płci). Ci (ty) i cia (twoje) są w praktyce używane bardzo rzadko. Zamiek cimożna określić jako pojedynczą formę vi, w znaczeniu bardziej osobistym, wręcz intymnym vi (tzw. „przejście [znajomości] na Ty”), a nawet jako zwrot deprymujący lub paternalistyczny (w formie pojedynczej) vi (ty…). Relacja zaimka Vi (wy) i Ci (ty) przypomina niejako obecne w staropolszczyźnie zwroty grzecznościowe do osób szanowanych/starszych w drugiej osobie liczby mnogiej (np. To WAS ojcze widziałem.) W Esperanto zaimek ten, jest stosowany jednak dość rzadko i niekażdy rozumie przekazywane przez niego niuanse. Niektórzy ludzie wyobrażają sobie, że ci było wcześniej używane w Esperanto, i że to użycie później zniknęło (analogicznie do ang. „thou”), ale w rzeczywistości ci zostało wprowadzone później i nigdy nie rozpowszechniło się do powszechnego użycia. Najczęściej słowo vi było i jest używane jako zaimek włá́sciwy dla drugiej osoby (liczby pojedynczej jak i mnogiej).

Trzecia osoba

Wszystko, co nie jest określane jako mi (ja), ni (my) lub vi (albo ci) (ty/wy), nazywa się "trzecią osobą". Są to zaimki osobowe li (on), ŝi (ona), ĝi (ono) oraz ili (oni/one), a także lia (jego), ŝia (jej), ĝia (~tego) lub ilia (ich). Używa ich się do mówienia o czymś lub kimś znanym, kto (lub co) nie jest ani mówcą, ani słuchaczem. Oni i onia są używane, by mówić o nieokreślonej (-ych) osobie (-ach). Si i sia zastępują zaimki podmiotów trzecioosobowych w niektórych specyficznych przypadkach.

Li i ŝi

Zaimki li i ŝi występują w liczbie pojedynczej. Li i lia używa się, gdy mówa o pojedynczym mężczyźnie, natomiast zaimki ŝi i ŝia są używane w kontekscie pojedynczej kobiety:

Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. - On jest chłopcem, a ona jest dziewczynką.
Li estas mia onklo. - On jest moim wujkiem.
Ŝi estas mia onklino. - Ona jest moją ciocią.
En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - W salonie nie było nikogo oprócz niego i jego narzeczonej.
Mi renkontis vian patrinon kaj ŝian kolegon. - Spotkałem twoją matkę i jej kolegę.

Mówiąc o osobie, której płeć nie jest znana, lub mówiąc ogólnie o człowieku dowolnej płci, zwykle używa się zaimka li. Z tego względu li ma dwa znaczenia: pojedynczy mężczyzna lub pojedyncza osoba/człowiek:

Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - Każdy kto ją widział, mógł pomyśleć, że widział (tę/jej) matkę.

Tutaj zaimek li reprezentuje ĉiu, czyli każdą/dowolną osobę.
Se vi iros al kuracisto, li povos helpi vin. - Jeżeli idziesz do lekarza, on może ci pomóc.

Chodzi o każdego lekarza, niezależnie od płci.

Użycie zaimka li w takim zanczeniu bywa uważane za przejaw dyskryminacji seksualnej, ale w rzeczywistości jest to wyłącznie kwestia gramatyczna. Zaimka li używa się nie z racji umniejszania znaczenia płci żeńskiej, lecz z racji istnienia dwóch znaczeń zaimka li tj. męskiego oraz neutralnego płciowo. W niektórych sytuacjach może to jednak prowadzić do nieporozumień. Warto wtedy sprecyzować wypowiedź za pomocą innych środków jak np. wyrażenia: ŝi aŭ li (ona lub on), tiu (ten ktoś), tiu persono (ta osoba ) itp.

Uwaga: co jakiś czas pojawiają się propozycje utworzenia zastępczyego zaimka w zamian neutralnej pod względem płci formy li. Niemal każda spółgłoska w połączeniu z "i" została już zaproponowana bez pozytywnych rezultatów. Niemniej można czasem spotkać zaimki ŝli i ri, podczas gdy niektórzy proponują raczej formy: gi lub ĵi lub też jeszcze inne warianty.

Ĝi

Zaimek ĝi (to) występuje w liczbie pojedynczej. Ĝi (to) i ĝia (~tego) są używane do mówienia o czymś bezpłciowym (rodzaj nijaki):

La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. - Nóż kroi dobrze, bo jest ostry.
Trovinte pomon, mi ĝin manĝis. - Znalazłszy jabłko, zjadłem je.
Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la ĉambro. - Podarłem list na kawałki i rozrzuciłem (jego kawałki) po wszystkich kąty pokoju.

Zaimka ĝi używa się mówiąc o dziecku tak młodym, że jego płeć nie jest ważna. Ale możliwe jest też użycie zaimka li tak samo jak dla osób, których płci nie znamy:

La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. - Dziecko płacze, bo chce jeść.
Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - Pokazałem dziecku, gdzie leży jego lalka.

Oczywiście możliwe jest wskazanie płci dziecka np. gdy mowa o dziecku nieco starszym, lub gdy wynika to z preferencji mówiącego, poprzez użycie zaimków li lub ŝi.

Ĝi jest również używane do mówienia o zwierzętach, nawet gdy znana jest ich płeć:

"Pip, pip!" diris subite malgranda muso, kiu elkuris, kaj post ĝi venis ankoraŭ unu. - "Pip, pip!" powiedziała nagle mała mysz, która wybiegła, a po niej przyszła kolejna.
Mi frapos vian ĉevalon sur la kapon tiel, ke ĝi falos senviva. - Uderzę twojego konia w głowę tak, że padnie martwy.

W szczególnych przypadkach, gdy mogą wystąpić nieporozumienia, można użyć li lub ŝi przy określaniu danego zwierzęcia.

Ĝi może również reprezentować pojedyncze słowa zbiorowe, takie jak: familio (rodzina), popolo (lud), armeo (armia) itp.:

Hodiaŭ la problemo interesas la publikon, morgaŭ ĝi povas esti indiferenta pri ĝi. - Dziś problem interesuje opinię publiczną. Jutro może być jej obojętny.

Pierwsze ĝi reprezentuje opinię publiczną (kilka osób). (Drugie ĝi oznacza wspomniany wcześniej problem).

Ĝi zwykle służy do nazywania rzeczy, zwierząt i każdej innej jasno zdefiniowanej sprawy czy obiektu. Tio jest używane w odniesieniu do czegoś abstrakcyjnego, do reprezentowania całego zdania lub dla nieokreślonych obiektów (= ta sprawa):

— Ŝi forvojaĝis. — Jes, mi tion scias. = Jes, mi scias, ke ŝi forvojaĝis. - – Ona wyruszyła na wyprawę. – Tak, wiem o tym. = Tak, wiem, o tym że ona wyszła, by wędrować.

Ili

Zaimek ili występuje w liczbie mnogiej. Zarównoili i ilia są używane w celu omówienia kilku znanych spraw lub osób (które jednak nie obejmują ani osoby mówiącej, ani osoby, z którą się rozmawia). Zaimek osobowy ili nie wskazuje płci.

Kie estas la knaboj? Ili estas en la ĝardeno. - Gdzie są chłopcy? Oni są w ogrodzie.
Kie estas la knabinoj? Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. - Gdzie są dziewczyny? One również są w ogrodzie.
Kie estas la tranĉiloj? Ili kuŝas sur la tablo. - Gdzie są noże? Leżą na stole.
Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. - Daj ptakom wody, ponieważ chcą pić.
Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn infanojn. - Pan Piotr i jego żona naprawdę kochają moje dzieci; ja również kocham ich dzieci.

W niektórych językach zaimek podobny do ili (oni) jest czasem używany dla niezdefiniowanej grupy lub ogólnie dla ludzi (lub jako zaimek bezosobowy). W Esperanto należy użyć w takim przypadku zaimka bezosobowego oni.

Oni

Oni i onia to zaimki nieokreślone, które są używane, gdy mówimy o ludziach w ogóle, nie wspominając nikogo konkretnie, tak jak w polskim „stylu urzędowym” np. „Nie WSPOMINA SIĘ o tym fakcie”. Oni występuje zwykle w liczbie pojedynczej, ale również mnogiej. Oni nie wskazuje płci:

En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. - W złą pogodę można łatwo się wyziębić.
Kiam oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn. - Kiedy jest się bogatym, ma się dużo przyjaciół.
Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. - Mówi się, że prawda zawsze zwycięża.
Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kaleŝo enveturis en la korton. - Drzwi otwarto z hałasem, a powóz wjechał na dziedziniec. [Warto zauważyć, że można użyć zaimka bezosobowego, aby uniknąć typowej dla niektórej języków kontrukcji biernej: został otwarty = estis malfermita –> oni malfermis = otwarto]
Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. - Tak mi przeszkadzano, że źle wykonałem całą moją pracę.
La malpura aero malsanigas onin. - Zanieczyszczone powietrze powoduje choroby (u nieokreślonych osób).
Kiam oni venas al tiu urbo, oni devas atenti pri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉ oniajn vestaĵojn. - Kiedy przychodzi się do tego miasta, trzeba uważać na przestępców. Są w stanie ukraść nawet czyjeś ubrania.
Ne kritiku onin, ĉar oni povas ankaŭ vin kritiki. - Nie krytykuj innych, bo oni też mogą cię skrytykować.

W praktyce bardzo rzadko zdarza się, by można użyć onin i onia. Ze względu na rzadkość niektórzy ludzie postrzegają te formy jako dziwne i unikają ich używania, nawet jeśli mogą być użyteczne.

Si

Si i sia to specjalne zaimki trzecioosobowe, które w niektórych przypadkach muszą być używane zamiast zwykłych zaimków. Si występuje w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej, w zależności od tego, co reprezentuje. Si samo w sobie nie ukazuje płci.

Często, to co jest podmiotem zdania pojawia się ponownie w innej roli. Jeśli podmiotem jest zaimek mi, ni lub vi (albo ci), po prostu się go powtarza.

Mi lavas min. - Ja myję się.

Dwa mi to ta sama osoba.
Mi vidas mian fraton. - Widzę mojego brata.

Mi i mia wskazuje na tę samą osobę.

Ni lavas nin. - My się myjemy.

Obydwa zaimki ni dotyczą tej samej osoby.
Ni vidas niajn fratojn. - Widzimy naszych braci.

Ni i nia wskazują tutaj te same osoby.

Vi lavas vin. - Ty myjesz się.

Dwa vi są tą samą osobą lub tymi samymi osobami.
Vi vidas viajn fratojn. - Widzisz (widzicie) swoich braci.

Vi i via wskazuje na tę samą osobę (te same osoby).

Jeśli jednak podmiot znajduje się w trzeciej osobie (nie jest mówcą, ani osobą, do której się mówi), należy użyć zaimka si dla zaznaczenia innej roli (tej samej osoby) w zdaniu. Jeśli, na przykład, użyje się li zarówno jako podmiotu, jak i w innej roli, wtedy mówi się zasadniczo, o dwóch różnych mężczyznach. To samo dotyczy ŝi, ĝi i ili:

Ŝi lavas ŝin. - Ona myje ją.

Jedna kobieta myje inną kobietę.
Ŝi lavas sin. - Ona myje się.

Jedna kobieta myje swoje ciało. Sxi i sin wskazuje na tę samą osobę.
Ŝi vidas ŝian patrinon. - Ona widzi jej matkę.

Pewna kobieta widzi matkę innej kobiety.
Ŝi vidas sian patrinon. - Ona widzi swoją matkę.

Jedna kobieta widzi swoją matkę.
La virino serĉas ŝian filon. - Kobieta szuka jej syna.

Kobieta szuka syna innej kobiety.
La virino serĉas sian filon. - Kobieta szuka swojego syna.

Kobieta wypatruje jej własnego (swojego) syna.

Li lavas lin. - On myje jego.

Pewna kobieta myje inną kobietę.
Li lavas sin. - On myje się.

Jedna kobieta myje swoje ciało. Li i sin wskazuje na tę samą osobę.

Ĝi lavas ĝin. - To myje to.

Jedno zwierzę myje inne zwierzę (lub rzecz).
Ĝi lavas sin. - Ono się myje.

Pewne zwierzę myje swoje własne ciało. Zaimki ĝi i sin opisują to samo zwierzę.
La hundo ludas per sia pilko. - Pies bawi się swoją piłką.

Pies bawi się swoją własną piłką.

Ili lavas ilin. - Oni (/one) ich (/je) myją.

Jedna grupa ludzi lub zwierząt myje inną grupę.
Ili lavas sin. - Oni (/one) myją się.

Pewna grupa myje swoje własne ciała. Zaimki ili i sin wskazują tę samą grupę.
La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. - Pływacy nie znajdują swoich ubrań.

Pływacy nie znajdują swoich własnych ubrań.

Oni ne forgesas facile sian unuan amon. - Nie zapomina się łatwo swojej pierwszej miłości.

Si nie może być podmiotem zdania

Si nigdy nie może być podmiotem lub częścią podmiotu, ponieważ si reprezentowałoby wtedy „somo siebie”. Z tego samego powodu sia nie może być częścią podmiotu. Nie można również powiedzieć: Si manĝas. Mi kaj si dancas. Petro kaj si fiŝkaptas. Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj. Sia edzino estis kisata de li. Nie mów: Karlo kaj sia frato promenas en la parko. W takim zdaniu sia najpewniej miałoby oznaczać Karlo, ale podmiot zdania nie jest tu Karlo, lecz Karlo kaj sia frato. Powiedz raczej: Karlo kaj lia frato promenas en la parko. Można jednak użyć si, zmieniając zdanie na następujące: Karlo kun sia frato promenas en la parko. Teraz podmiotem jest Karlo, a sia reprezentuje właśnie jego osobę. Wyrażenie kun sia frato (z swoim bratem) nie jest częścią podmiotu, lecz kun-okolicznikiem.

Si w zdaniach formy biernej

Si i sia reprezentują podmiot gramatyczny. Odnosi się to również do zdań biernych, chociaż podmiot gramatyczny nie jest wykonawcą czynności w tym typie zdania:

Ŝi estas amata de siaj instruistinoj. - Ona jest kochana przez swoje nauczycielki.
Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo. - Karolowi, do jego domu, towarzyszył Piotr. = ...do domu Karola.
Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro. - ~Karolowi, do jego (Piotra) domu, towarzyszył Piotr. = ...do domu Piotra.
Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia (propra) kuzo. - On wysyła list do swojego kuzyna. → List jest wysłany przez niego, do jego własnego kuzyna.

W zdaniu biernym nie można powiedzieć al sia kuzo, ponieważ wtedy odnosilibyśmy się do kuzyna wspomnianego listu…

Zdanie podrzędne

Orzeczenie zdania podrzędnego posiada swój własny podmiot. Użycie si(a) w zdaniu podrzędnym, reprezentuje podmiot zdania podrzędnego i nie może stanowić podmiotu w zdaniu nadrzędnym (głównym):

Elizabeto rigardis la viron, kiu kombis al si la harojn. - Elżbieta spojrzała na mężczyznę, który czesał jej włosy.

Mężczyzna przeczesał własne włosy (nie zaś włosy Elżbiety). Si reprezentuje podmiot dla czynności kombis (przeczesywał), mianowicie kiu (i kiu reprezentuje wspomnianego mężczyznę).
Karlo kaj Petro diris, ke la infanoj jam vestis sin. - Karol i Piotr powiedzieli, że dzieci już się ubrały.

Dzieci ubierały swoje własne ciała (nie zaś Karola i Piotra).
Li vidis, ke la hundo ludas per sia pilko. - Widział, że pies gra swoją piłką.

Piłka należy do psa (podmiotu zdania podrzędnego).
Abimeleĥ, la reĝo de la Filiŝtoj, rigardis tra la fenestro, kaj vidis, ke Isaak amuziĝas kun sia edzino Rebeka. - „[...] pewnego razu Abimelek, król filistyński, wyglądając przez okno, dostrzegł Izaaka uśmiechającego się czule do Rebeki jako do żony.” [Rdz. 28,8]

Rebecca jest żoną Izaaka (podmiot dla czynności amuziĝas), a nie Abimelecha (podmiotu dla czynności vidis). Gdyby była żoną Abimelecha, można by powiedzieć lia edzino.
Mia avo diris, ke li tre amis sian patrinon. - Mój dziadek powiedział, że bardzo kochał swoją matkę.

Sian reprezentuje podmiot czynności amis, natomiast li może odnosić się do mia avo (mojego dziadka), ale także do innego mężczyzny.

Sam wyraz si nie może być podmiotem. Nie można również użyć si jako podmiotu lub części podmiotu zdania podrzędnego, tak by si reprezentowało podmiot zdania nadrzędnego. Nie można powiedzieć: Karlo diris, ke si venos morgaŭ. Albo też: Karlo diris, ke sia frato venos morgaŭ. Si w zdaniu podrzędnym zawsze przedstawia podmiot zdania podrzędnego. Stąd poprawną formą jest: Karlo diris, ke li venos... / ke lia frato venos... Nie należy mówić: Ŝi sentis, ke pluvas sur sin. A powinno się raczej powiedzieć: Ŝi sentis, ke pluvas sur ŝin.

Część mowy o końcówce -A jest podobna do zdania podrzędnego:

Li ekvidis la anĝelon de la Eternulo, starantan sur la vojo kun elingigita glavo en sia mano. - Nagle ujrzał anioła Pańskiego, stojącego na drodze z wyciągniętym mieczem w dłoni. [Joz 5, 13]

Anioł stał z mieczem w dłoni.
Karlo promenis kun virino vestita per sia plej bela vesto. - Karol spacerował z kobietą ubraną w swoje najpiękniejsze ubrania.

Ubrana była w swoje najpiękniejsze ubrania.

Także wyrażenie porównawcze wprowadzone przez kiel lub ol zachowuje się jak podrozdziały. Si w tym wyrażeniu porównawczym, reprezentuje podmiot implikowanego czasownika:

Ŝi amas lin kiel sin mem. - Ona kocha go jak siebie samą.

Ona kocha go, jak ona siebie samą.
Ŝi estas tiel saĝa kiel ŝia fratino. - Ona jest tak mądra jak jej siostra.

Jej siostra również jest mądra.
Li punis ilin same kiel siajn fratojn. - Karał ich tak jak swoich braci.

On także ukarał swoich braci.
Ŝi amas lin pli ol sin mem. - Ona kocha go bardziej niż siebie samą.

Ona kocha go bardziej niż ona kocha siebie samą.
Li estas pli aĝa ol lia frato. - On jest starszy niż jego brat.

Jego brat jest stary (ale młodszy).

Złożony epitet lub określnik rzeczownika można traktować jako zdanie podrzędne z domniemanym czasownikiem. Wtedy si może reprezentować temat podmiot czasownika. Podmiot ten jest zawsze identyczny z poprzednim rzeczownikiem. W przypadku tego typu zdań nie ma jednak zgodności w użyciu:

Ili vizitis muzeon faman pro siaj belaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro siaj belaj pentraĵoj. - Odwiedzili muzeum znane ze swoich pięknych obrazów. = ...muzeum, które jest znane ze swoich pięknych obrazów.

Obrazy należą do muzeum.
Picasso vizitis muzeon faman pro liaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro liaj pentraĵoj. - Picasso odwiedził muzeum znane z jego obrazów. = ...muzeum, które jest znane z jego obrazów.

Obrazy są Picassa.
Ŝi vidis soldaton kun sia pafilo en la mano. = ...soldaton, kiu staris kun sia pafilo en la mano. - Zobaczyła żołnierza z (swym) pistoletem w dłoni. = ... żołnierz, który stał z (swoją) bronią w ręku.

Bezokolicznik

Kiedy si jest używane razem z czasownikiem w bezokoliczniku, to si reprezentuje domyślny podmiot tego bezokolicznika. W większości przypadków ten domniemany podmiot jest taki sam jak podmiot orzeczenia, ale nie zawsze:

Ĉiu homo devas zorgi pri si mem. - Każdy człowiek musi dbać o siebie samego.

Si reprezentuje podmiot czynności zorgi. Jest on identyczny z podmiotem czynności devas.
La sinjoro ordonis al la servisto vesti sin. - Pan polecił słudze, by się ubrał.

Domniemany podmiot czynności vesti to la servisto. Sin również reprezentuje sługę.
La sinjoro ordonis al la servisto vesti lin. - Pan polecił słudze, by go ubrał.

Sługa nie powinien ubrać tutaj samego siebie, lecz innego mężczyzę, najpewniej jego pana.

Jeśli domniemany podmiot bezokolicznika nie występuje w zdaniu, a także nie jest istotny dla sensu zdania, to zwykle si będzie oznaczać podmiot orzeczenia.

La reĝo sendis voki sian kuraciston. - Król posłał po swojego lekarza.

Domniemany podmiot czasownika voki nie występuje w zdaniu i nie jest ważny. Sia w danym zdaniu może reprezentować króla. Wyrażenie sendis voki jest traktowane jako jeden czasownik z tylko jednym podmiotem, królem.
La reĝo sendis la serviston voki lian kuraciston. - Król posłał sługę po jego lekarza.

Obecny tutaj jest podmiot czasownika voki (la servisto). Gdyby ktoś powiedział: sian kuraciston, znaczyłoby to, że sługa miałby posłać po swojego własnego lekarza, a nie po lekarza króla.

Rzeczowniki odczasownikowe i oznaczające czynność

Jeśli rzeczownik jest wyraźnie związany z daną czynnością, a podmiot tego działania jest obecny, to si powinno normalnie reprezentować właśnie ten podmiot. Nie jest to jednak regułą:

Petro pacience aŭskultis la plendadon de Karlo pri ĉiuj siaj problemoj. - Piotr cierpliwie słuchał Karola narzekającego na wszystkie jego (swoje) problemy.

Karol narzekał na wszystkie swoje problemy. Mowa tu o problemach Karola (domniemany podmiot czynności plendado), a nie Piotra (podmiotu czynności aŭskultis).

Kiedy sia znajduje się przed rzeczownikiem znaczącym czynnośc, to zawsze reprezentuje podmiot orzeczenia:

Karlo rakontis al Eva pri sia vojaĝo al Azio. - Kalo opowiedział Evie o swojej podróży do Azji.

Karlo pojechał do Azji.
Karlo demandis al Eva pri ŝia vojaĝo al Eŭropo. - Karlo zapytał Evę o jej podróż do Europy.

Eva pojechała do Europy.

Si(a) w ustalonych wyrażeniach

W niektórych wyrażeniach si(a) nie występuje w zgodzie ze zwykłymi zasadami:

siatempe = "w swoim czasie, swego czasu". Kiedy siatempe występuje w tym szczególnym znaczeniu, zawsze posiada formę siatempe niezależnie od podmiotu: Mi volis siatempe proponi regulon. (Swego czasu chciałem zaproponować regułę.) Tiam mi donos al via lando pluvon siatempe. (W swoim czasie dam deszcz waszej ziemi).
Rzeczownik + en si = "samo w sobie, takie jakie jest, w rzeczy samej". W tym specyficznym wyrażeniu używamy si, nawet jeśli dana sprawa nie jest podmiotem: Se oni rigardas la aferon en si, oni vidas... = Se oni rigardas la aferon tia, kia ĝi estas...