11 代詞 / 語法

代詞是可以取代整個名詞片語的短詞.

人稱代詞

mi: ≈ 說話者
ni: ≈ 說話者和他人
vi: ≈ 對談者
li: ≈ 被談及的男性人物或不知性別的人
ŝi: ≈ 被談及的女性人物
ĝi: ≈ 所談及的物品, 動物, 或小孩
ili: ≈ 被談及的人們, 物品, 或動物
oni: ≈ 不特定的人
si: ≈ 與主語同一人, 如果那不是 mi, ni 或 vi

人稱代詞可以有賓語詞尾 N:

Mi amas vin. - 我愛妳.
Ilin konas Karlo. - 他們認得卡羅.
Ĉu vi ĝin vidas? - 你看到它嗎?
Elizabeto lavas sin en la lago. - 伊利莎白在湖裡洗自己.

物主代詞

如果加詞尾 A 到人稱代詞, 則成為了 物主代詞:

mia: 我的...
nia: 我們的...
via: 你的..., 你們的...
lia: 他的...
ŝia: 她的...
ĝia: 它的...
ilia: 他們的...
onia: 某人的...
sia: 自己的...

物主代詞可以有詞尾 J 和 N, 就像其他形容詞: mia ĉambro — miaj ĉambroj — mian ĉambron — miajn ĉambrojn.

物主代詞出現在名詞前, 是限定詞, 不要加 la. 物主代詞告知我們誰是物主, 此資訊已足以表達限定. 如果代之以 de 短語, 則通常要加上 la: ilia ĉambro = la ĉambro de ili, mia edzo = la edzo de mi.

當物主代詞單獨出現, 後面沒跟名詞時, 它不是限定語, 不表示限定意義. 為表示限定性, 通常加上 la:

Tiu ĉi libro estas mia. - 這本書是我的.
Tiu ĉi libro estas la mia. - 那本書是我的那本.
Mia aŭto estas difektita. Ni provu la vian. La vian = vian aŭton. - 我的汽車壞了. 我們用你的. La vian = 你的汽車.

但有時, 這個在獨立的物主代詞前的 la 也可省去, 只要脈絡清楚:

Li pli ŝatas mian domon ol (la) sian. = ...ol sian domon. - 他喜歡我的房子更甚於自己的. = 比起他自己的房子.

其他代詞

也有其他短詞當代詞用 (但不是人稱), 例如, O, U, ES 的表列詞和短詞 ambaŭ.

第一人稱

Mi

Mi 是單數 (不分性別). Mi 和 mia 用在說話者表明自己, 語法上叫 "第一人稱":

Mi venas de la avo, kaj mi iras nun al la onklo. - 我從祖父那裡來, 且我現在要去舅舅那裡.
Mi foriras, sed atendu min, ĉar mi baldaŭ revenos. - 我要離開, 但請等我, 因為我很快就回來.
Por miaj kvar infanoj mi aĉetis dek du pomojn. - 給我的四個小孩, 我買了十二個頻果.
Kiam mi finos mian laboron, mi serĉos mian horloĝon. - 當我完成我的工作, 我將找我的錶.
Mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti. - 我將拿我的雪橇去滑雪.

Ni

Ni 是複數 (且不分性別). Ni 和 nia 用在說話者指他自己和他人. Ni 可以指我和另一人, 我和多個他人, 我和所有他人, 或我和你/你們. 代詞 ni 有時包含對話者, 有時不包含, 只有文章脈絡才能決定它包含哪些人:

Ni vidas per la okuloj kaj aŭdas per la oreloj. - 我們用眼睛看, 用耳朵聽.
Ni disiĝis kaj iris en diversajn flankojn: mi iris dekstren, kaj li iris maldekstren. - 我們分開, 走各自的方向: 我向右, 而他向左.

Ni = 我和他.
Kiam vi ekparolis, ni atendis aŭdi ion novan, sed baldaŭ ni vidis, ke ni trompiĝis. - 當你開口, 我們等著聽些新事物, 但很快我們發現, 我們是被騙了.

Ni = 我和他人, 但不是聽者.
La nokto estis tiel malluma, ke ni nenion povis vidi eĉ antaŭ nia nazo. - 夜晚是那麼冷, 我們什麼都看不到, 即使在我們鼻前.
La junulo aliĝis al nia militistaro kaj kuraĝe batalis kune kun ni kontraŭ niaj malamikoj. - 青年加入我軍, 並勇敢地和我們一起去打敵人.
Kiam vi vidis nin en la salono, li jam antaŭe diris al mi la veron. - 當你在大廳裡看見我們, 他之已經前告訴了我真相.

Ni = 我和他.

第二人稱

Vi

Vi 和 via 用在說話者提及他對談的人. Vi 和 via 也可以包含對屬於談者團體中的其他人, 語法上叫 "第二人稱". Vi 不分單複數, 因此 Vi 有時用作在單數, 有時用作複數. Vi 完全不分性別, 也完全不分階級, 地位, 等等:

Sinjoro, vi estas neĝentila. - 先生, 你很沒禮貌.
Sinjoroj, vi estas neĝentilaj. - 先生們, 你們很沒禮貌.
Vi estas infanoj. - 你們是小孩.
Ĉu vi amas vian patron? - 你愛你的父親嗎?
Via parolo estas tute nekomprenebla kaj viaj leteroj estas ĉiam skribitaj tute nelegeble. - 你的話全然無法理解, 而你的信總是寫得全然無法閱讀.
Sidigu vin, sinjoro! - 請坐下, 先生!

vi 如果是主句的主語, 通常可以省略.

若干語言有時會用 vi 指一般的人們, 但在世界語裡則用 oni.

Ci

Ci 是單數第二人稱代詞 (不分性別). Ci 和 cia 只是理論上的存在, 卻幾乎不曾實際應用. 我們可以想像 ci 是單數版的 vi, 或親暱版的單數 vi, 或甚至罵人的單數 vi. 但實際上完全無法說出, 它表示何種口氣, 因為它幾乎不在使用. 我們可以想像, 在世界語裡曾有人使用 ci, 但那用法已不見了, 而事實上 ci 從來不曾真正使用過. 它只偶而出現在實驗性的語文中. 正規世界語中, 人們總是只用 vi 作為第二人稱代詞.

第三人稱

mi, ni 或 vi (或 ci) 之外的全稱為 "第三人稱". 代詞 li, ŝi, ĝi 和 ili, 和 lia, ŝia, ĝia, ilia 用來談已知的既非談話者也非被談及的某物. Oni 和 onia 用來談非限定的人. Si 和 sia 在某些情況下用來替代其他第三人稱代詞.

Li 和 ŝi

Li 和 ŝi 都是單數. Li 和 lia 用來指男性. Ŝi 和 ŝia 則用來指女性:

Li estas knabo, kaj ŝi estas knabino. - 他是男孩, 而她是女孩.
Li estas mia onklo. - 他是我舅舅.
Ŝi estas mia onklino. - 她是我舅媽.
En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - 除了他和他未婚妻之外, 大廳裡空無一人.
Mi renkontis vian patrinon kaj ŝian kolegon. - 我遇見你媽和她同事.

當提及性別不詳者, 或泛指任一性別者時, 通常都使用 li. Li 因而有兩個意思: 男性或人:

Ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - 每個看到她的人可能以為, 他看到母親.

Li 此處回答 ĉiu, 因此每個人.
Se vi iros al kuracisto, li povos helpi vin. - 如果你去看醫師, 他可以幫助你.

指的是任何一個醫師, 性別不限.

這種用法的 li 有時被認為有性別歧視, 事實上這只是語法的事. 我們用 li, 並非忽視女性, 而是因為 li 具有雙重意義: 男性或中性. 的確, 這有時會造成不清晰. 因此, 不要猶疑, 應即用更清晰的表達方式, 例如: ŝi aŭ li, tiu, tiu persono 等等.

註: 也有人隨即提議用新的代詞來取代 li 的中性用法. 幾乎每個輔音 + "i" 都曾有人提議過, 但都沒有實用的結果. 今日偶而看到的有 ŝli 和 ri, 也有人堅持用 gi 或 ĵi 或別的.

Ĝi

Ĝi 是單數. Ĝi 和 ĝia 用來指無性別之物:

La tranĉilo tranĉas bone, ĉar ĝi estas akra. - 刀子好切, 因為它利.
Trovinte pomon, mi ĝin manĝis. - 找到了蘋果, 我吃了它.
Mi disŝiris la leteron kaj disĵetis ĝiajn pecetojn en ĉiujn angulojn de la ĉambro. - 我撕了信, 把它的碎片丟向房間各角落.

指孩兒也用 ĝi, 尤其是嬰兒, 因其性別並不重要. 但不明性別時, 也可以用 li.

La infano ploras, ĉar ĝi volas manĝi. - 嬰兒哭, 因為它要吃.
Mi montris al la infano, kie kuŝas ĝia pupo. - 我指給那孩子看, 他的人偶在哪裡.

但如要特別指出孩兒的性別, 或是提及年紀較大的孩子時, 當然也可以用 li 或 ŝi.

Ĝi 也用來談及動物, 即使其性別已知:

"Pip, pip!" diris subite malgranda muso, kiu elkuris, kaj post ĝi venis ankoraŭ unu. - "嗶, 嗶!" 突然有隻小老鼠跑出來說, 之後, 又來了一隻.
Mi frapos vian ĉevalon sur la kapon tiel, ke ĝi falos senviva. - 我拍打你的馬的頭部, 它將因而倒地死去.

特殊情況下, 尤具為了免於誤解, 可以使用 li 或 ŝi 來指動物.

Ĝi 代表單數群集: familio, popolo, armeo 等等:

Hodiaŭ la problemo interesas la publikon, morgaŭ ĝi povas esti indiferenta pri ĝi. - 今天這問題引發了大眾的興趣, 明天大眾或許對它毫不在意.

第一個 ĝi 表示大眾 (複數的人). (第二個 ĝi 指問題.)

Ĝi 通常代表物品, 動物, 和其他明確定義的事項. Tio用在抽象的關係, 用來代表整句, 或用在未定義的事項. (= tiu afero):

— Ŝi forvojaĝis. — Jes, mi tion scias. = Jes, mi scias, ke ŝi forvojaĝis. - — 她旅行在外. — 是的, 我知道那事. = 是的, 我知道, 她旅行在外.

Ili

Ili 為複數. Ili 和 ilia 用來指談及的複數的已知的人們或事物 (不含談話者或對談者). Ili 不分性別:

Kie estas la knaboj? Ili estas en la ĝardeno. - 男孩們在哪裡? 他們在花園裡.
Kie estas la knabinoj? Ili ankaŭ estas en la ĝardeno. - 女孩們在哪裡? 它們還在花園裡.
Kie estas la tranĉiloj? Ili kuŝas sur la tablo. - 那些刀子在哪裡? 它們在桌子上.
Donu al la birdoj akvon, ĉar ili volas trinki. - 把水給鳥, 因為它們想喝.
Sinjoro Petro kaj lia edzino tre amas miajn infanojn; mi ankaŭ tre amas iliajn infanojn. - 彼得先生和他太太很愛我的孩子們; 我也很愛他們的孩子們.

有些語言有時用 ili 代詞表示不限定的人. 在世界語中必須使用 oni.

Oni

Oni 和 onia 是不限定代詞, 使用在提及任何個人, 多人, 或若干不限定的人時, 至於是指誰, 則不重要. Oni 通常是單數, 但也可以是複數. Oni 沒有性別:

En malbona vetero oni povas facile malvarmumi. - 天氣壞時, 人們容易感冒.
Kiam oni estas riĉa (aŭ riĉaj), oni havas multajn amikojn. - 當人富有, 就有很多朋友.
Oni diras, ke la vero ĉiam venkas. - 人們說, 真理戰勝一切.
Kun bruo oni malfermis la pordegon, kaj la kaleŝo enveturis en la korton. - 一陣噪音, 有人開了大門, 接著大馬車進到庭院裡.
Oni tiel malhelpis al mi, ke mi malbonigis mian tutan laboron. - 有人那樣阻難我, 使我搞砸我的整件事.
La malpura aero malsanigas onin. - 髒空氣使人生病.
Kiam oni venas al tiu urbo, oni devas atenti pri la krimuloj. Ili kapablas ŝteli eĉ oniajn vestaĵojn. - 人們來到此城時, 要注意犯徒. 他們連人們的衣服都能偷走.
Ne kritiku onin, ĉar oni povas ankaŭ vin kritiki. - 不要批評他人, 因為他人也可以批評你.

實用上少有 onin 和 onia 的使用情形. 因為少用, 有人認為這形式怪怪的, 因此避免用, 即使那是可以用的.

Si

Si 和 sia 是特別的第三人稱代詞, 用在特殊的場合取代一般的第三人稱代詞. Si 有時是單數, 有時是複數, 看它代表什麼而定. Si 本身並無性別.

往往它可以當主語, 且在同一句子中又扮演其他角色. 如果主語是 mi, ni 或 vi (或 ci), 則可以直接重複相同的代詞:

Mi lavas min. - 我洗自己.

這兩個 mi 是同一人.
Mi vidas mian fraton. - 我看到我弟弟.

Mi 和 mia 表示同一人.

Ni lavas nin. - 我們洗自己.

這兩個 ni 是相同的人.
Ni vidas niajn fratojn. - 我們看到我們的弟弟們.

Ni 和 nia 同示相同的人們.

Vi lavas vin. - 你洗自己.

那兩個 vi 是同人.
Vi vidas viajn fratojn. - 你看到你的兄弟們.

Vi和 via 表示相同的人.

但是如果主語為第三人稱 (非談話者, 也非談及者), 必須使用 si 作為其他角色. 例如, 如果既把 li 作為主語, 又用它作為其他角色, 則必然指的是不同的男子. 同理, ŝi, ĝi, 和 ili 也是如此:

Ŝi lavas ŝin. - 她洗她.

某一女子洗另一女子.
Ŝi lavas sin. - 她洗自己.

某一女子洗自己的身體. Ŝi 和 sin 表示同一人.
Ŝi vidas ŝian patrinon. - 她看到她的母親.

某一女子看到另一女子的母親.
Ŝi vidas sian patrinon. - 她看到自己的母親.

某一女子看見自己的母親.
La virino serĉas ŝian filon. - 那女子找她的兒子.

那女子找另一女子的兒子.
La virino serĉas sian filon. - 那女子找自己兒子.

那女子找她自己的兒子.

Li lavas lin. - 他洗他.

某一男子洗另一男子.
Li lavas sin. - 他洗自己.

某一男子洗他自己的身體. Li 和 sin 表示同一人.

Ĝi lavas ĝin. - 它洗它.

某一動物洗另一隻動物 (或物品).
Ĝi lavas sin. - 它洗自己.

某一動物自己的身體 Ĝi 和 sin 表示同一動物.
La hundo ludas per sia pilko. - 那狗玩它的皮球.

那狗玩它自己的皮球.

Ili lavas ilin. - 他們洗他們.

某一群人或動物洗另一群.
Ili lavas sin. - 他們洗自己.

某一群洗自己的身體 Ili 和 sin 表示相同群體.
La naĝintoj ne trovas siajn vestaĵojn. - 游完泳者找不到自己的衣服.

游完泳者找不到各自的衣服.

Oni ne forgesas facile sian unuan amon. - 人們不易忘記自己的初戀.

Si 不可當主語

Si 一定不會是主語, 或主語的一部分, 因為若如此則 si 將代表自己. 同理, sia 不可是主語的一部分. 不可能有這樣的句子: Si manĝas. Mi kaj si dancas. Petro kaj si fiŝkaptas. Mia kaj sia fratoj estas samklasanoj. Sia edzino estis kisata de li. 因此, 不要說: Karlo kaj sia frato promenas en la parko. 如果說出這樣的句子, 好像是要 sia 代表卡羅, 但主語又不是卡羅, 而是 Karlo kaj sia frato. 應該說: Karlo kaj lia frato promenas en la parko. 然而可以用 si, 如果把句子變成: Karlo kun sia frato promenas en la parko. 現在主語是卡羅, 且 sia 正好代表卡羅. 片語 kun sia frato 不是主語的一部分, 而是 kun 狀語.

Si 在被動式句子中

Si 和 sia 代表語法上的主語. 這也適用在被動式句子, 雖然語法上的主語在這些句子中不是動作者:

Ŝi estas amata de siaj instruistinoj. - 她受到她老師的喜愛.
Karlo estis akompanata de Petro al sia domo. = ...al la domo de Karlo. - 卡羅由彼得陪著去他家. = ...去卡羅的家.
Karlo estis akompanata de Petro al lia domo. = ...al la domo de Petro. - 卡羅由彼得陪著去他的家. = ...去彼得的家.
Li sendas leteron al sia kuzo. → Letero estas sendata de li al lia (propra) kuzo. - 他寄信給他堂弟. → 信是由他寄給他 (自己) 的堂弟.

被動句子中不能用 al sia kuzo, 因為那樣指的是信的堂弟.

子句

子句的謂語有自己的主語. 如果子句中用 si(a), 就讓它代表子句的主語, 而不是主句的主語:

Elizabeto rigardis la viron, kiu kombis al si la harojn. - 伊利莎白看著那梳著自己頭髮的男子.

那男子梳自己的頭髮 (不是伊利莎白的). Si 表示 kombis 的主語, 即 kiu (而 kiu 表示那男子).
Karlo kaj Petro diris, ke la infanoj jam vestis sin. - 卡羅和彼得說, 孩子們已經自己穿好衣服了.

孩子們各自穿好衣服了 (不是卡羅和彼德).
Li vidis, ke la hundo ludas per sia pilko. - 他看見, 狗玩它的球.

皮球歸屬於狗 (該子句的主語).
Abimeleĥ, la reĝo de la Filiŝtoj, rigardis tra la fenestro, kaj vidis, ke Isaak amuziĝas kun sia edzino Rebeka. - 菲利斯丁王亞比美列望向窗外, 看見伊薩克和他太太蕾貝卡在玩樂.

蕾貝卡是伊薩克 (amuziĝas 的主語) 的太太, 而不是亞比美列 (vidis 的主語) 的. 如果是亞比美列的, 則要說 lia edzino.
Mia avo diris, ke li tre amis sian patrinon. - 我祖父說, 他很愛他母親.

Sian 代表 amis 的主語, li, 可能和 mia avo 是同一人, 但也可能是指其他男子.

Si 不能是主語, 也不可為了讓 si 代表主句的主語, 而作為子句的主語或作為子句主語的一部分. 不可以: Karlo diris, ke si venos morgaŭ. 也不可以: Karlo diris, ke sia frato venos morgaŭ. Si 在子句中總是只代表該子句本身的主語. 必須說: Karlo diris, ke li venos... / ke lia frato venos... 也不可以: Ŝi sentis, ke pluvas sur sin. 而必須說: Ŝi sentis, ke pluvas sur ŝin.

帶 A 詞尾的分詞有若子句:

Li ekvidis la anĝelon de la Eternulo, starantan sur la vojo kun elingigita glavo en sia mano. - 他看到上帝的天使, 站在路上, 出鞘的劍持在手中.

天使站著, 手中持劍.
Karlo promenis kun virino vestita per sia plej bela vesto. - 卡羅和穿著她最美麗衣服的女人散步.

她是穿著她最美麗的衣服.

同樣, 以 kiel 或 ol 的比較短語則相當於子句. Si 在此比較短語中代表既知動詞的主語:

Ŝi amas lin kiel sin mem. - 她愛他有如她自己.

她愛他, 有如她愛她自己.
Ŝi estas tiel saĝa kiel ŝia fratino. - 她像她妹妹那麼聰明.

她的妹妹也是聰明的.
Li punis ilin same kiel siajn fratojn. - 他處罰他們如同自己的兄弟.

他也處罰自己的兄弟.
Ŝi amas lin pli ol sin mem. - 她愛他勝過她自己.

她愛他勝於她愛她自己.
Li estas pli aĝa ol lia frato. - 他比他弟弟年老.

他的弟弟年老了 (但比他較年輕)

複合式的後置定語或狀語的補語可視為帶有既知動詞的子句. 此時 si 可代表既知動詞的主語. 這主語必然和在前的狀語同一. 然而關於這類句子的使用並不一致:

Ili vizitis muzeon faman pro siaj belaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro siaj belaj pentraĵoj. - 他們訪問由於美麗繪畫而出名的博物館. = ...博物館, 由於它的美麗繪畫而出名.

那些畫作屬於那博物館
Picasso vizitis muzeon faman pro liaj pentraĵoj. = ...muzeon, kiu estas fama pro liaj pentraĵoj. - 畢加索訪問因他的畫作而出名的博物館. = ...博物館, 由於他的畫作而出名.

那些畫作是畢加索的.
Ŝi vidis soldaton kun sia pafilo en la mano. = ...soldaton, kiu staris kun sia pafilo en la mano. - 她看到一個軍人手中持著槍. = ...軍人, 他手中持著槍站著.

不定式

如果用 si 結合不定式動詞, 則 si 代表 不定式的語意主語. 這種語意主語通常就是謂語的主語, 但未必全然:

Ĉiu homo devas zorgi pri si mem. - 每個人都該關心他自己.

Si 代表 zorgi 的主語. 它和 devas 的主語是同一的.
La sinjoro ordonis al la servisto vesti sin. - 那先生令服務員穿好衣服.

Vesti 的語意主語是 la servisto. Sin 代表服務員.
La sinjoro ordonis al la servisto vesti lin. - 那先生令服務員為他穿上衣服.

服務員不得穿自己, 而是另個男士, 最可能是那先生.

如果句子中沒有出現不定式的語意主語, 而且也不重要, 通常就由 si 來代表謂語的主語.

La reĝo sendis voki sian kuraciston. - 國王派人去叫他的醫師.

Voki 的語意主語沒在句中出現, 且不重要. Sia 因此可以代表國王. 此處的 sendis voki 可當單一動詞看待, 它只有一個主語, 國王.
La reĝo sendis la serviston voki lian kuraciston. - 國王指派侍從去叫他的醫師.

此處有 voki 的主語 (侍從) 的存在. 如果說 sian kuraciston, 則侍者須叫他自己的醫生, 而不是國王的.

動名詞

如果名詞清楚表示動作, 而存在其語意主語的話, 通常用 si 代表其主語. 但是使用規則不是很固定:

Petro pacience aŭskultis la plendadon de Karlo pri ĉiuj siaj problemoj. - 彼得耐心地聽卡羅有關他種種問題的抱怨.

卡羅抱怨他的種種問題. 問題來自卡羅 (plendado 的語意主語), 而不是彼得 (aŭskultis 的主語).

當 sia 出現在動名詞前作為限定詞時, 它一定是該謂語的主語:

Karlo rakontis al Eva pri sia vojaĝo al Azio. - 卡羅告訴伊娃有關他的亞洲之旅.

卡羅曾旅行到亞洲.
Karlo demandis al Eva pri ŝia vojaĝo al Eŭropo. - 卡羅問伊娃關於她的歐洲之旅.

伊娃曾旅行到歐洲.

Si(a) 的特定表達

在若干特定表達中, si(a) 並不遵守一般規則:

siatempe = 那時, 相關之時, 適時. 當 siatempe 指這一特別意思時, 我們都說 siatempe 不論主語為何: Mi volis siatempe proponi regulon. (我想適時提議規則.) Tiam mi donos al via lando pluvon siatempe. (那時我將適時提供雨水給你的國家.)
表語 + en si = ...本身. 當指這一特別意思時, 可用 si 即使相關事物不是主語: Se oni rigardas la aferon en si, oni vidas... (如果看事物本身, 會看到...) = Se oni rigardas la aferon tia, kia ĝi estas... (如果就事物本質來看...)