21 Pristavek / Slovnica

Pristavek (apozicija) je dodatna pojasnjevalna ubeseditev stavčnega člena. Pove isto zadevo z drugimi besedami. Pristavek na nek način opiše prejšnji stavčni člen, a je vendar poseben stavčni člen. V govoru navadno ločimo pristavek s krajšim premorom spredaj in zadaj. Pri pisanju običajno postavimo vejici.

Pristavek ima enako stavčno funkcijo kot predhodni stavčni člen. Če ima predhodni stavčni člen tožilniško končnico N, mora imeti tudi pristavek to končnico:

Karlo, nia prezidanto, prezentis Petron, la novan sekretarion. - Karel, naš predsednik, je predstavil Petra, novega tajnika.

In Karlo in nia prezidanto sta osebka, sta celo ista oseba. In Petro in la nova sekretario sta predmeta, ker sta isto.
Tie mi renkontis Vilĉjon, mian edzon. - Tam sem srečal Vilmo, svojo ženo.
La diablo lin prenu, la sentaŭgulon! - Hudič naj ga vzame, nepridiprava!
La koko, trumpetisto de l' mateno, per sia laŭta, forta, hela voĉo el dormo vekas dion de la tago. - Petelin, jutranji trobentač, z glasnim, močnim, svetlim glasom iz sna prebudi boga dneva.
Li prelegis pri Hitlero, la fondinto de la naziismo. - Predaval je o Hitlerju, ustanovitelju nacizma.

Lahko bi rekli: ...pri Hitlero, pri la fondinto...
Ni esprimas nian koran dankon al sinjoro Schleyer, la unua kaj plej energia pioniro de la ideo de neŭtrala lingvo internacia. - Izražamo svojo prisrčno zahvalo gospodu Schleyerju, prvemu in najbolj odločnemu pionirju ideje o nepristranskem mednarodnem jeziku.

Lahko bi rekli: ...al sinjoro Schleyer, al la unua kaj plej energia pioniro...

Včasih uvedemo pristavek z nome, tio estas ali s podobnim izrazom:

Mi renkontis mian malamikon, nome la mortiginton de mia patro. - Srečal sem svojega sovražnika, namreč morilca mojega očeta.
Hodiaŭ mi ricevis duoblan pagon, tio estas cent dolarojn. - Danes sem prejel dvojno plačilo, to je sto dolarjev.

Okrajšava od: Tio estas: mi ricevis cent dolarojn.

Ne mešajte pristavka z imenovanjem . Imenovanje (nominacija) lahko izgleda podobno kot pristavek, vendar imenovanje nima nikoli končnice N ali drugega funkcijskega kazalnika. Primerjajte naslednje stavke:

Iuj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron, Paŭlon Jenkins. - Nekateri so trdili, da so videli celo profesorja, Pavla Jenkinsa.

Presenečenje je, da so sploh videli profesorja. Potem pristavijo, da so videli ravno Pavla Jenkinsa. Paŭlon Jenkins je pristavek.
Iuj asertis, ke ili vidis eĉ profesoron Paŭlo Jenkins. - Nekateri so trdili, da so celo videli profesorja Pavla Jenkinsa.

Presenečenje je, da so videli ravno Pavla Jenkinsa (ki je profesor). Paŭlo Jenkins je imenovanje za profesoron. Profesoron Paŭlo Jenkins = tiun profesoron, kiu nomiĝas Paŭlo Jenkins.

Tudi ne mešajte pristavka s stavčno funkcijo zvalnikom, ki ne sme imeti funkcijskega kazalnika: Sidigu vin, sinjoro! Vin in sinjoro sta ista oseba, a vin je predmet in sinjoro je zvalnik.

Pristavčni ĉiu(j), ambaŭ ali ĉio

Ĉiu(j), ambaŭ in ĉio so lahko pojasnjevalni pristavek samostalnika ali osebnega zaimka. Če ima samostalnik ali zaimek končnico N, tedaj mora imeti to končnico tudi pristavek (razen ambaŭ, ki nikoli ne more imeti končnice N). Ti pristavki ne stojijo vedno takoj za prvim stavčnim členom, ampak pogosto nekoliko kasneje v povedi:

Ni ĉiuj legas. = Ni legas. Ĉiuj (el ni) legas. - Mi vsi beremo. = Mi beremo. Vsi (izmed nas) berejo.
Ili ĉiuj sidas silente kaj skribas. = Ili sidas. Ĉiuj (el ili) sidas. - Oni vsi molče sedijo in pišejo. = Oni sedijo. Vsi (izmed njih) sedijo.
Ŝi vidis, kiel la cikonioj forflugis, ĉiu aparte. = La cikonioj forflugis. Ĉiu unuopa cikonio forflugis aparte. - Videla je, kako so štorklje odletele, vsaka posebej. = Štorklje so odletele. Vsaka posamezna je odletela posebej.
La kolonoj havis ĉiu la alton de dek ok ulnoj. Ĉiu unuopa kolono estis tiel alta. - Stebri so imeli višino osemnajst komolcev vsak. Vsak posamezen steber je bil tako visok.
Vin ĉiujn mi kore salutas. = Mi salutas vin. Mi salutas ĉiujn (el vi). - Vas vse prisrčno pozdravljam. = Pozdravljam vas. Pozdravljam vse (izmed vas).
Ili ambaŭ estis bonaj homoj. = Ili estis bonaj homoj. Ambaŭ (el ili) estis bonaj homoj. - Oba sta bila dobra človeka. = Bila sta dobra človeka. Oba (izmed njiju) sta bila dobra človeka.
Tio estas ĉio tre bona. = Tio estas tre bona. Ĉio (el tio) estas tre bona. - Tisto je vse zelo dobro. = Tisto je zelo dobro. Vse (od tistega) je zelo dobro.

Povezave besed

Posebna oblika pristavka je povezava besed. Pri povezavi besed (najčešče dveh) sodelujejo istovrstne besede, da izrazijo nekaj posebnega. Ločene besede postanejo v povezavi skoraj ena zložena beseda. Izgovorimo jih brez predaha in jih navadno pišemo skupaj, a z vezajem. Vendar ne gre za resnične zloženke. Slovnično jih (navadno) obravnavamo kot ločene besede:

Pluraj ŝtatoj-membroj informis pri sia preteco ampleksigi la instruadon de Esperanto. = ...ŝtatoj, kiuj estas membroj [de UNESKO]... - Več držav članic je informiralo o svoji pripravljenosti uvesti obsežno poučevanje esperanta. = ... držav, ki so članice [Unesca] ...

In ŝtatoj in membroj imata končnico J, ker sta dve ločeni besedi.
La Franca flago estas blua-blanka-ruĝa. - Francoska zastava je modra-bela-rdeča.

Lahko bi tudi rekli blua, blanka kaj ruĝa, a oblika s povezanimi besedami prikazuje, da gre za enovito določeno barvno kombinacijo.
La fotoj ne estis koloraj, sed nigraj-blankaj. - Fotografije niso bile barvne, ampak črno-bele.

Lahko bi tudi rekli nigraj kaj blankaj, a nigraj-blankaj bolj poudarja nasprotje h koloraj. Gre za določeno vrsto fotografije.
Kio estos, tio estos, mi provos trafe-maltrafe. = ...mi provos, ĉu trafe, ĉu maltrafe, laŭ ŝanco. - Kar bo, (tisto) bo, poskusil bom na slepo. = ... poskusil bom, ali v polno ali mimo, naključno.
Vole-ne-vole li devis konsenti. = Ĉu vole, ĉu ne-vole, li devis konsenti. - Hote-nehote se je moral strinjati. = Ali hote ali nehote se je moral strinjati.
Pli-malpli unu horon poste Marta eniris en sian ĉambreton en la mansardo. = Proksimume unu horon poste... - Bolj ali manj eno uro kasneje je Marta vstopila v svojo sobico na podstrešju. = Približno eno uro kasneje ...

V nekaterih primerih bi lahko prav tako dobro rekli pli aŭ malpli, a to nima zares pomena proksimume.

Pojasnjevalni pristavki

Včasih uporabljamo stavčne člene kot pristavke, ki ne prikazujejo iste zadeve, ampak dodajajo nekakšno informacijo o zadevi. Najčešče gre za kraj, kjer se zadeva nahaja ali od koder izhaja. Takšni pojasnjevalni pristavki nimajo nikoli končnice N. Lahko bi takšne pristavke smatrali za skrajšane odvisne stavke:

Prelegis interalie profesoro Kiselman, Svedujo. = ...Kiselman, kiu venas el Svedujo. - Predaval je med drugim profesor Kiselman, Švedska. = ... Kiselman, ki prihaja iz Švedske.

Lahko tudi rečemo: ...Kiselman el Svedujo.
Ni vizitis Tokion, Japanujo. = ...Tokion, kiu troviĝas en Japanujo. - Obiskali smo Tokio, Japonska. = ... Tokio, ki se nahaja na Japonskem.

Ali: ...Tokion en Japanujo.