24 Глаголи и тяхната функция в изречението / Граматика

La plej grava parto de frazo estas la predikato. Ĝi regas la gramatikon de la tuta frazo. Predikato estas kvazaŭ manuskripto de teatraĵo. La signifo de la predikata verbo decidas, kiaj rolantoj povas aperi, kaj kiajn rolmontrilojn ili havu. Por konstrui frazojn korekte oni do devas por ĉiu verbo bone koni ĝian signifon, kaj scii, kiaj rolantoj povas aŭ devas aperi. Plej grave estas scii detalojn pri subjekto objekto kaj predikativo.

Безподложни глаголи

Почти всеки глагол на есперанто трябва да има подлог, но някои глаголи не се нуждаят от него. Те се наричат безлични:

tagiĝi: Sola finitiva verboformo sufiĉas por fari kompletan frazon: Tagiĝis. Baldaŭ tagiĝos.
temi: Temi ('става дума') не се нуждае от подлог, но обикновено се използва с предлога pri ('относно', 'за'), което посочва темата: Temas pri politiko. (Става дума за политика.) Verŝajne temos pri ni. (Вероятно ще стане дума за нас.) Обаче това, което има някаква тема, може да се яви като подлог: La libro temas pri matematiko. (В книгата става дума/се говори за математика.)
pluvi: Pluvis hieraŭ. (Валя вчера.) Baldaŭ pluvos. (Скоро ще вали.) Ако нещо друго, различно от водни капки, се стича подобно на дъжд, то става подлог: Ĉiuspecaj demandoj pluvis sur ŝin. (Разностранни въпроси заваляха по нея.) Ŝtonoj pluvis sur ilin. (Заваляха камъни по тях.) (Падащото нещо не може да бъде допълнение. Не е възможна конструкцията Pluvis ŝtonojn sur ilin.)

Непреходни глаголи

Много голяма част от глаголите изискват подлог, но много от тях не могат да имат пряко допълнение. Те се наричат непреходни глаголи.

morti: Подлогът е този, който е загубил живота си: En la domo de la malgranda Niko mortis lia maljuna avino. (В къщата на Малък Клаус бе умряла старата му баба.)
okazi: Подлогът е действие или нещо подобно: En tiu urbo ĉiujare okazas foiro. (В този град ежегодно се провежда панаир.) Kio okazis? (Какво се случи?) Okazis io grava. (Случи се нещо важно.)
danci: Подлогът е лицето, което танцува: La gejunuloj kune dancis. (Младежите танцуваха заедно.) Понякога видът танц се явява допълнение: Mi dancis valson kun li. (Танцувах валс с него.)

Преходни глаголи

Много глаголи, които приемат подлог, могат освен подлог да имат и пряко допълнение. Те са преходни глаголи:

vidi: La subjekto estas tiu, kiu perokule rimarkas ion. La objekto estas tio, kio estas rimarkata: La knabino vidas la domon. Ĉu vi vidis la akcidenton?
preni: La subjekto estas tiu, kiu kaŭzas la agon kaj ekhavas la objekton. La objekto estas tio, kio pro la preno transiras al la subjekto: Ŝi prenis teleron el la ŝranko.
helpi: Subjekto estas la faciliganto. Tio, kies tasko aŭ laboro estas faciligata, povas esti objekto: Ili helpis la blindulon. Oni ankaŭ povas uzi al-adjekton anstataŭ objekto: Eble mi povos helpi al vi.

Описателни глаголи

Priskribaj verboj ligas priskribon al la subjekto aŭ la objekto. Tian priskribon oni nomas predikativo. Ĝi plej ofte ne havas rolmontrilon.

esti: La subjekto estas tio, kio havas ian econ. La eco aperas kiel predikativo: La domo estas granda. Mia patro estis ŝoforo.
fariĝi: La subjekto estas tio, kio ekhavas ian econ. La eco aperas kiel predikativo: La etoso fariĝis bona. Ili fariĝis ŝtelistoj.
opinii: La subjekto estas tiu, kiu havas opinion pri la eco de io. La objekto estas tio, kio havas la econ. La eco mem aperas kiel predikativo de la objekto: Mia fratino opinias viajn klopodojn vanaj.

Глаголи на -ig

Глаголи, образувани с помощта на наставката -ig, са винаги преходни. Те посочват причината за някакъв резултат. Подлогът е винаги причината или причинителят. Коренът или корените преди -ig посочват резултата.

Se la rezulto de IG-verbo estas eco aŭ stato (pozicio, identeco...), la objekto estas tiu, kiu ricevas tiun econ, staton k.t.p.:

lacigi: La objekto estas tiu, kiu fariĝas laca: La tro multa parolado lacigas lin. La vojaĝo certe vin lacigis. Tiu ĉi medikamento estas bona, sed ĝi lacigas la uzanton.
edzinigi: La objekto estas tiu, kiu fariĝas edzino: Mi edzinigas mian filinon ne kun ia simpla nobelo. Li edzinigis ŝin al si per la edziĝa ringo kontraŭ la volo de ŝia patro.

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas netransitiva ago. Oni tiam faris IG-verbon el alia verbo, kiu estas netransitiva. Ĉe tiaj IG-verboj la objekto estas la subjekto de la origina verbo:

bruligi: Допълнението е това, което започва да гори: Post infekta malsano oni ofte bruligas la vestojn de la malsanulo. (След инфекциозна болест често се изгарят дрехите на болния.) La suda suno bruligas lian nudan kapon. (Южното слънце изгаря голата му глава.)
sidigi: Objekto estas tiu, kiu estas metata en sidan pozicion: Rapide ŝi prenis la infanon sur la brakojn kaj sidigis ĝin sur siaj genuoj. La hundon li residigis sur la keston.

Ĉe iaj IG-verboj la rezulto estas transitiva ago. Oni tiam faris IG-verbon el verbo, kiu jam estas transitiva. Ekzistas du manieroj uzi tiajn IG-verbojn. La objekto de la IG-verbo povas esti la subjekto de la origina verbo, aŭ la objekto de la origina verbo:

sciigi: La objekto povas esti tiu, kiu ekscias ion: Ŝi sciigis min pri la novaĵo. La objekto povas alternative esti la sciaĵo: Ŝi sciigis la novaĵon al mi.
memorigi: La objekto povas esti tiu, kiu ekmemoras ion: Tio memorigas min pri mia infaneco. La objekto povas alternative esti la memoraĵo: Tio memorigas al mi mian infanecon.

Oni ne povas uzi ambaŭ eblojn samtempe. Ne eblas diri: Ŝi sciigis min novaĵon. Nek eblas diri: Tio memorigas min mian infanecon.

Глаголи на -iĝ

Глаголи, окончаващи на наставката -iĝ, са винаги непреходни.

Ordinaraj IĜ-verboj montras transiron al nova stato. La radiko aŭ radikoj antaŭ IĜ montras la rezulton, la novan staton. La subjekto de ordinara IĜ-verbo estas tio, kio eniras en novan staton. Eventuala kaŭzanto de la transiro normale ne aperas en la frazo. Ĉe IĜ-verboj kaŭzanto ne estas interesa:

malpuriĝi: Подлогът е това, което става мръсно: Mia vesto malpuriĝis. (Дрехата ми се изцапа.)
glaciiĝi: Подлогът е това, което става ледено: La akvo glaciiĝis. (Водата се заледи.)
edziniĝi: Подлогът е лицето, което става съпруга: Ĉu vi volas edziniĝi kun mi? (Искаш ли да се омъжиш за мен?)

En IĜ-verboj faritaj el transitivaj verboj ne temas pri ekesto de rezulto aŭ ŝanĝo de stato, sed pri ago, kiu okazas per si mem. Aŭ ne ekzistas kaŭzanto, aŭ oni ne interesiĝas pri eventuala kaŭzanto. La subjekto de la IĜ-verbo estas la objekto de la origina verbo. Ĉe tiaj ĉi verboj IĜ do servas por inversigi la frazrolojn. Tio similas al pasivo. Ĉe vera pasivo tamen kaŭzanto nepre ekzistas, kvankam oni eble ne mencias ĝin.

detruiĝi: La subjekto estas tio, kio fariĝas komplete difektita aŭ malkonstruita. Ĉu iu detruis ĝin, ĉu ĝi fariĝis tia per si mem, tion la IĜ-verbo ne montras: Tiu ĉi domo detruiĝis dum la milito. Ĉiuj miaj planoj detruiĝis. La origina verbo detrui signifas "kaŭzi kompletan difekton aŭ malkonstruon": La milito detruis la domojn.
ruliĝi: La subjekto estas io, kio moviĝas turniĝante ĉirkaŭ si mem, aŭ veturilo, kiu moviĝas, ĉar ĝiaj radoj turniĝas: La veturilo ruliĝis tre rapide. Ruli signifas "movi ion per turnado de ĝi aŭ ĝiaj radoj": Rulu nun al mi grandan ŝtonon. La vendisto rulis sian ĉaron laŭ la strato.
komenciĝi: La subjekto estas tio, pri kies unua parto temas: Tiam komenciĝis la milito. Lia nomo komenciĝas per "Z". Komenci signifas "kaŭzi komencon, fari la unuan parton de io": Ili komencis sian vojaĝon. Ŝi komencis paroli.