12.3.6 {anstataŭ} og krom / Grammatik

Anstataŭ

Forholdsordet anstataŭ (i stedet for) viser noget, hvis rolle noget andet, eller noget, i hvis sted der er noget andet udfylder:

Anstataŭ kafo li donis al mi teon kun sukero, sed sen kremo. - I stedet for kaffe gav han mig te med sukker, men uden fløde.

Han gav ikke kaffe, men gav te. Rollen af kaffe (som drikke) blev overtaget af te.
Kiam mortis Jobab, ekreĝis anstataŭ li Ĥuŝam el la lando de la Temananoj. - Da Jabab døde regerede i stedet Ĥuŝam fra de tasmaniske lande.
Anstataŭ matene, mi nun hejtados la fornon tagmeze. - I stedet for til morgen, tænder jeg nu op i ovnen her ved middagstid.

Jeg vil ikke mere tænde op om morgenen, men ved middagstid.
Anstataŭ ĉia respondo la maljunulino nee skuis la kapon. - I stedet for hvert svar rystede den gamle dame benægtende på hovedet.

Hun afgav ikke et virkeligt svar, men en hovedrysten tjente som svar.
Ĉu mi ne helpu vin, anstataŭ tio, ke vi sola faru la tutan laboron? - Skulle jeg ikke hjælpe dig, i stedet for at du laver hele arbejdet alene?

Nu er det hensigten, at du alene laver hele arbejdet. Skulle jeg ikke hjælpe dig i stedet for?
Anstataŭ ke ĉiu lernas diversajn lingvojn, ĉiuj ellernadu unu saman lingvon. - I stedet for at alle lærer forskellige sprog, skulle alle tillære sig et og samme sprog.
La aliaj anasoj preferis naĝadi en la kanaloj, anstataŭ viziti ŝin. - De andre ænder foretrak at svømme omkring i kanalerne, i stedet for at besøge hende.

Krom

Forholdsordet krom viser en sag, som man betragter for sig. Denne base-betydning giver i praksis to betydninger: krom indikerende undtagelses- krom og tilføjende krom.

Undtagelses- krom

Undtagelses- krom viser noget, for hvilket den øvrige del af sætningen ikke gælder. Hvis sætningen er positiv, er betydningen af undtagelses- krom negativ. En sådan poslitiv sætning indeholder normalt ĉiu(j) (enhver, alle), ĉio (alt) eller tuta (det hele):

Tie estis ĉiuj miaj fratoj krom Petro. - Der var alle mine brødre undtagen Peter.

Peter var ikke der.
Ĉio en ŝi estis juna kaj almenaŭ ŝajne serena, krom la frunto. - Alt i hende var ung og i det mindste tilsyneladende klar, undtagen panden.

Panden var ikke sådan.
La tuta teksto estas korekta, krom unu frazo. - Hele teksten er korrekt, på nær en sætning.

En sætning er ikke korrekt.

Hvis sætningen er negativ (med ne, NENI-ord eller sen), er betydningen af undtagelse- krom positiv:

En la salono estis neniu krom li kaj lia fianĉino. - I salonen var der ingen ud over ham og hans forlovede.

Han og hans forlovede var der virkelig.
Ne ekzistas Dio krom Mi. - Der eksisterer ikke en Gud ud over Mig.

Jeg er den eneste Gud, som eksisterer.
En la lastaj monatoj mi, krom miaj profesiaj bezonoj, preskaŭ neniam eliras el la domo. - I de sidste måneder, ud over mine professionelle behov, går jeg næsten aldrig ud af huset.

I anledning af professionelle behov går jeg jo ud. (Man kan for klarhedens skyld sige krom pro mine professionelle behov, men se herefter om i stedet for og desuden + andre rollevisninger.)
Marta kuŝis sur la malmola litaĵo sen ia alia sento krom morta laciĝo. - Martha lå på det hårde sengeleje uden nogen anden følelse end dødtræthed.

Dødtræthed følte hun jo.
Mi nenion pli postulus, krom ke oni montru al mi sindonecon kaj estimon. - Jeg ville intet forlange, ud over at man skulle vise mig hengivenhed og agtelse.
Ne ekzistas alia bono por la homo, krom manĝi kaj trinki. - Der eksisterer ikke andet godt for mennesket, ud over at spise og drikke.

Det tilføjende krom (ud over, foruden)

Et tilføjet krom henviser til noget, som allerede gælder. Til det føjer man (herefter) noget andet, som også gælder. Normalt er ankaŭ (eventuelt ankoraŭ eller eĉ) til stede i sætningen for at forstærke tillæggets betydning:

Krom Petro tie estis ankaŭ ĉiuj aliaj miaj fratoj. = Aldone al Petro ankaŭ ili estis tie. - Foruden Peter var der også alle mine brødre: = Ud over Peter var de der også.
Per pruntedono ofte oni perdas krom sia havo ankaŭ la amikon. = Aldone al tio, ke oni perdas sian havon, oni perdas ankaŭ la amikon. - Ved udlåne mister man ud over sin ejendel også vennen. = Ud over at man mister sin ejendel, mister man også vennen.
La luno ne leviĝis ankoraŭ sufiĉe alte, krom tio estis iom da nebulo. = Aldone al tio, ke la luno ne leviĝis sufiĉe, estis ankaŭ iom da nebulo. - Månen var ikke kommet så højt op endnu, desuden var der også noget tåge. = Ud over at månen ikke var kommet så højt op, var der også nogen tåge.
Krom Karlo, venis eĉ lia tuta familio. = Aldone al tio, ke venis Karlo... - Foruden Karlo, kom endog hele hans familie. = Ud over at Karlo kom...
Krom tio, ke li venis malfrue, li eĉ kondutis tre malbone. - Ud over at han kom sent, opførte han sig endog dårligt.

Risiko for misforståelse

Normalt viser konteksten klart, om det handler om undtagende eller tilføjende krom. Hvis ankaŭ, ankoraŭ eller eĉ er tilføjet, da er krom ganske bestemt tilføjende. Hvis der managler sådan et ord, og sætningen er negativ, er krom ganske bestemt undtagende. For absolut klarhed kan man i den undtagende betydning i stedet bruge kun escepto de, escepte de, escept(int)e + N-endelse, eller ekskluzive de. Som tilføjende betydning kan man bruge aldone al, inkluzive de.

Anstataŭ og krom + andre rollevisninger

Anstataŭ (i stedet for) og krom (ud over, foruden) er noget afvigende forholdsord, da de faktisk slet ikke viser en sætningsrolle! De viser kun, at noget andet udfylder rollen i sagen, eller at sagen er betragtet særskilt. Sædvanligvis viser konteksten, om den overtagne rolle er genstandens, tillægsordets eller noget omsagnsled's. Efter behov kan man dog tilføje en anden rollevisning (forholdsord eller N-endelse), som viser den effektive sætningsrolle:

Li faris tion pro ŝi anstataŭ pro mi. - Han gjordet det på grund af hende i stedet for på grund af mig.

Hvis man sagde anstataŭ mi, kunne det se ud som om han erstattede mig som den agerende, at han gjorde det i stedet for at jeg gjorde det. Pro viser, at mi spiller rollen for "årsagen", og at hun erstatter mig i den rolle.
Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmon. - Peter slog Paul i stedet for Vilhelm.

Peter slog ikke Vilhelm, men Paul. Sammenlign med: Petro batis Paŭlon anstataŭ Vilhelmo. = Ikke Vilhelm, men Peter slog Paul.
Ili veturis al Londono anstataŭ al Bath. - De kørte til London i stedet for til Bath.
Kiu alportas oferojn al dioj, krom al la Eternulo sole, tiu estu ekstermita. - Den som bringer ofre til guder, udover til evigheden selv, han skal være tilintetgjort.

Uden al ville det synes som om, at kun den evige kan bringe ofre til guder uden at være udryddet. Al er nødvendig for at forståeliggøre, at den evige er modtageren af ofrene.
Neniu rajtas uzi la novan aŭton, krom en la okazo, se mi tion diros. - Ingen har lov til at bruge den nye bil, kun i det tilfælde, hvor jeg siger det.

En viser, at okazo er et tids-tillægsord.
Krom Vilhelmon Petro batis ankaŭ Paŭlon. - Ud over Vilhelm slog Peter også Paul.

N-endelse efter krom er faktisk altid overflødig, skønt ikke forkert i sådanne sætninger. Forvirring kan ikke opstå. Her forhindrer placeringen af ankaŭ misforståelse. Sammenlign: Krom Vilhelmo ankaŭ Petro batis Paŭlon. = Krom ke Vilhelmo batis Paŭlon, ankaŭ Petro faris tion.

Man kan også forklare det ved hjælp af underforstået navnemåde: ...anstataŭ fari tion pro mi. ...anstataŭ peti de vi... ...anstataŭ bati Vilhelmon. ...anstataŭ veturi al Bath. Krom bati Vilhelmon...

selvstændig anvendelse

Hvis man vil bruge anstataŭ eller krom selvstændigt, uden bemærkning om, hvis rolle det drejer sig om, da skal man tilføje biordsendelsen: anstataŭe = "anstataŭ tio"; krome = "krom tio":

Li ne donis al mi kafon. Anstataŭe li donis teon. = Anstataŭ kafo... - Han gav mig ikke kaffe. I stedet for gav han te. = I stedet for kaffe...
Krome vi devas pagi por matenmanĝo. = Krom tio, kion vi jam pagis... - Desuden skal du betale for morgenmad. = Ud over det du allerede har betalt ...

Det er også muligt at bruge tillægsords-endelse: Ni devis almeti la anstataŭan radon. = ...det hjul, som bruges i stedet for det andet hjul. Vi devas pagi kroman kotizon. = ...yderligere kontingent, ud over den kontingent, som du allerede har betalt.

Krome og kroma har altid tilføjende betydning, aldrig undtaget.