Sadržaj

La vortelementoj O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U estas vortklasaj finaĵoj. Ili estas tre gravaj en la vortfarado. Ekzistas ankaŭ la finaĵo J kaj la finaĵo N. Ili ne estas gravaj en vortfarado.

Vortetoj estas jam per si mem vortoj: por, mi, jam, , tiam, anstataŭ, je, jes k.a.

La plej multaj vortelementoj estas radikoj. Ĉiu radiko havas jam per si mem signifon, sed radiko ne povas aperi memstare kiel vorto. Ĝi bezonas vortklasan finaĵon.

  • Kelkaj radikoj montras homojn, personojn, ekz.: AMIK, TAJLOR, INFAN, PATR, SINJOR, VIR...
  • Aliaj radikoj montras bestojn, ekz.: ĈEVAL, AZEN, HUND, BOV, FIŜ, KOK, PORK...
  • Aliaj estas kreskaĵoj, ekz.: ARB, FLOR, ROZ, HERB, ABI, TRITIK...
  • Iuj radikoj estas iloj, ekz.: KRAJON, BROS, FORK, MAŜIN, PINGL, TELEFON...
  • Multaj radikoj estas nomoj de agoj, ekz.: DIR, FAR, LABOR, MOV, VEN, FRAP, LUD...
  • Aliaj radikoj estas nomoj de ecojkvalitoj, ekz.: BEL, BON, GRAV, RUĜ, VARM, ĜUST, PRET...

Ekzistas multaj diversaj grupoj kaj kategorioj, ne nur la ĉi-antaŭaj. Kelkaj radikoj estas malfacile klaseblaj, iuj havas plurajn signifojn, aliaj havas tre specialan signifon, sed ĉiuj havas ian signifon.

Por ĝuste uzi radikon kun diversaj finaĵoj oni devas koni la propran signifon de la radiko. La gravecon de la radikosignifo bone montras la klasika ekzemplo de la radikoj KOMB kaj BROS.

La du verboj kombi kaj brosi havas tre similajn signifojn. Ili ambaŭ montras agon, kaj la du agoj estas eĉ tre similaj. Sed se oni ŝanĝas ilin en substantivojn, ili subite komplete malsimilas.

  • kombo = radnja češljanja
  • broso = ilo, per kiu oni brosas

La klarigo de tiu ĉi drasta ŝanĝiĝo estas la fakto, ke jam la radikoj havas signifojn. KOMB estas nomo de certa ago, dum BROS estas nomo de certa ilo. Kun O-finaĵo ili estas do nomoj de ago kaj ilo respektive — tre malsimilaj aferoj. Sed kun verba finaĵo ili ambaŭ ricevas agan signifon. KOMB tiam apenaŭ ŝanĝiĝas, ĉar ĝi estas jam aga per si mem. BROS tamen ŝanĝiĝas, kaj montras tiun agon, kiun oni kutime faras per broso.

Se oni deziras substantivon por tiu ago, kiun oni faras per broso, oni devas fari kunmetaĵon: bros-ad-o. Same, se oni deziras vorton por tiu ilo, per kiu oni kombas, oni ankaŭ devas fari kunmetaĵon: komb-il-o.

Troviĝas multegaj ĉi tiaj radikparoj, kie la signifo de la verbaj formoj estas similaj, dum la O-formoj estas malsimilaj. La klarigo estas ĉiam, ke la radikosignifoj estas malsamaj. Jen kelkaj ekzemploj: batimarteli, hakipioĉi, servisklavi, kudritajlori, regireĝi, kaperipirati, vizitigasti. Same oni povas trovi parojn, kie la A-formoj similas, sed la O-formoj malsimilas, ekz.: elegantadanda, noblanobela, lertamajstra, kuraĝaheroa, proksimanajbara, dolĉamiela. Kontrolu mem la signifon de la respondaj O-formoj en vortaro.

Oni povas diri, ke ekzistas diversaj bazaj vortoj, de kiuj oni deiras en la vortfarado. Ĉe BROS/ oni deiras de la baza vorto broso, kiu estas nomo de ilo, kaj formas el ĝi la verbon brosi (per anstataŭigo de O per I). Ĉe KOMB/ tamen la baza vorto estas kombi (kiu kompreneble nomas agon). El kombi oni povas fari la agan substantivon kombo (per anstataŭigo de I per O), kaj la vorton por la koncerna ilo, kombilo (per aldono de la sufikso IL kaj O-finaĵo).

Agaj radikoj estas ofte nomataj verbajverbkarakteraj, ĉar ĉe ili oni nature vidas la verbon kiel bazan formon. Tial agaj radikoj normale aperas en vortaroj en verba formo.

Ecaj radikoj estas ofte nomataj adjektivajadjektivkarakteraj, ĉar ĉe ili oni vidas la A-finaĵan formon kiel bazan. Tial ecaj radikoj estas do normale prezentataj kiel adjektivoj en vortaroj. Ankaŭ radikoj, kiuj plej ofte aperas kun E-finaĵo, estas tradicie nomataj adjektivkarakteraj.

Radikoj nek ecaj, nek agaj estas ofte nomataj substantivajsubstantivkarakteraj. Ili estas normale prezentataj kiel substantivoj en vortaroj.

Nastavak -O

Nastavak O ne dodaje ništa pravom značenju korijena. Imenica je jednostavno ime dotične stvari:

  • amiko, tajloro = imena raznih ljudi
  • krajono, broso = imena raznih alata
  • diro, faro = imena raznih radnji

  • belo, bono = nazivi određenih svojstava

Nastavak -A

Završetak A pokazuje da se time opisuje. A = "odnosi se na dotičnu stvar, poput dotične stvari" i sl.:

  • amika = prijateljski, poput prijatelja, koji se odnosi na prijatelja...
  • ĉevala = poput konja, koji se odnosi na konja
  • dira = odnosi se na radnju govorenja, koje se čini govorenjem...
  • bela = koje ima svojstvo ljepote

Kada korijen pridjeva znači neko svojstvo, pridjev iskazuje to svojstvo. Značenje takvih pridjeva ne mijenja se mnogo u ovisnosti o kontekstu:

  • bona manĝo = hrana karakterizirana "dobrim", dobra hrana
  • rapida aŭto = "automobil karakteriziran brzinom", brzi automobil
  • okazaĵo stranga = "događaj karakteriziran čudnovatošću"
  • ruĝa domo = "kuća koja ima crvenilo kao svojstvo (boju)", crvena kuća

Kada korijen pridjeva ne znači svojstvo, pridjev može iskazivati raznovrsne opise. Općenito, značenje takvog pridjeva jako varira ovisno o kontekstu:

  • reĝa konduto = "ponašanje na način karakterističan za kralja, ponašanje s osobinama kralja"
  • reĝa persono = "osoba koja je kralj, osoba iz kraljevske obitelji" i sl.
  • reĝa palaco = "palača koja pripada kralju"

Kada korijen pridjeva znači radnju, pridjev može imati najrazličitija značenja. Može značiti "koji se odnosi na dotičnu radnju" i sl. Takav pridjev može također biti sličan participu na -ANT- ili -INT- s pridjevskim završetkom -A:

  • nutra problemo = "problem prehrane" — Nutra kazuje temu.
  • nutra manĝaĵo = "jelo koje može nahraniti, koje ima hranjiva svojstva, hranjivo jelo"
  • tima homo = "čovjek koji se često boji, čovjek kojega karakterizira strah, plašljiv čovjek"
  • tima krio = "uzvik zbog straha"

Neki takvi pridjevi ipak imaju posebno značenje svojstva:

  • fiksi = učvrstiti da se ne pomiče → fiksa = čvrsto nepokretan, bilo zato jer je učvršćeno bilo samo po sebi
  • falsi = napraviti netočnu kopiju, falsificirati → falsa = neistinit, neautentičan, falsificiran
  • kaŝi = sakriti → kaŝa = skriven, nevidljiv, bilo sam po sebi bilo zato jer ga je netko sakrio
  • kompliki = komplicirati → komplika = kompliciran, bilo zato što ga je netko zakomplicirao, bilo zato što sam po sebi nije jednostavan (također i "takav da komplicira, odnosi se na kompliciranje")
  • korekti = "učiniti sa bude bez grešaka", ispraviti → korekta = bez greške, bilo da je od početka bio bez greške, bilo da su greške ispravljene (također i "ispravljajući, koji se odnosi na ispravak")

Neki takvi pridjevi su nalik na pasivne participe: komplikakomplikita. Kod jednostavnih pridjevskih oblika radnja ili nije važna ili se uopće nije dogodila, samo je svojstvo važno. Kaktad svojstvo postoji samo po sebi. Odgovarajući participski oblici uvijek pokazuju da se radnja dogodila ili se događa.

Mnogi smatraju da neke takve pridjeve, osobito korekta, treba izbjegavati u značenju svojstva. Neki čak smatraju da je takva upotreba pogrešna. Po njima komplika znači samo "komplicirajući" ili "u vezi sa složenošću", a korekta po njima znači samo "ispravljajući" ili "u vezi s ispravnim". No, neki od tih pridjeva se nikada ne kritiziraju, iako su posve slični. Takva je tvorba ipak uobičajena u esperantu od samog početka, a brojni primjeri nalaze se kod mnogih autora, od Zamenhofa do danas. U nekim slučajevima višeznačnost takvog pridjeva doista može uzrokovati zabunu i tada naravno treba isto izreći drugim riječima, no to vrijedi za sve riječi s više značenja. Korijeni takvih pridjeva su radni, ali zbog kako pridjevski oblik ima i značenje svojstva moglo bi se pomisliti da su korijeni svojstveni. Tada se događa pogrešno dodavanje sufiksa IG jednostavnim glagolskim oblicima, pa se tako koriste kaŝigi umjesto kaŝi, komplikigi umjesto kompliki, korektigi umjesto korekti i t.d. Takvi IG-oblici imaju ipak druga, posebna značenja: kaŝigi = "nagnati nekoga da nešto sakrije", vekigi = "nagnati nekoga da probudi nekog (drugog)", komplikigi = "nagnati nekoga da nešto komplicira" i t.d. Također, ne valja misliti da jednostavni glagolski oblici imaju značenje "biti takav". Korekti ne znači "biti ispravan", nego "ispraviti". Kompliki ne znači "biti složen", već "zakomplicirati".

E-finaĵo

La vortfara uzo de E-finaĵo tre similas al la uzo de A-finaĵo. E = "rilate al la afero, tiel kiel la afero" k.s.:

  • tajlore = tiel kiel tajloro, rilate al tajloro
  • krajone = tiel kiel krajono, simile al krajono, per krajono
  • labore = rilate al laboro, per laboro
  • blanke = tiel kiel la koloro blanko
  • veturi rapide = "voziti velikom brzinom"
  • strange granda = "velik na čudan način"
  • ruĝe farbita = "obojeno crvenim"
  • reĝe konduti = "držati se na način karakterističan za kralja"
  • reĝe riĉa = "bogat kao kralj, bogat na kraljevski način"
  • loĝi urbe = živjeti u gradu
  • okazi tage = "okazi en tago"
  • konduti time = "konduti kun timo, karakterizate de timo, montrante timon, timante"

Verbaj finaĵoj

I = "fari certan agon (aŭ esti en certa stato), kiu proksime rilatas al la signifo de la radiko". (La finaĵo I reprezentas ĉi tie ĉiujn verbajn finaĵojn: I, AS, IS, OS, US kaj U.)

Aga radiko kun verba finaĵo havas ĉiam sian propran signifon:

  • KURkuri = fari la agon "kuro"
  • KONSTRUkonstrui = vršiti radnju "konstruiranje"

Verbo farita el ne-aga radiko montras agon, kiu iel estas proksima al la radikosignifo. Ofte estas tute evidente, kiu estas tiu ago, sed iafoje oni povas heziti. Ĉe multaj ne-agaj radikoj la tradicio jam fiksis, kiun agan signifon ili ricevas kun verba finaĵo, sed iuj radikoj neniam estas uzataj en verba formo, kaj oni ankoraŭ ne decidis, kiun agan signifon ili havu.

Se radiko per si mem montras econstaton, la verba formo normale signifas "esti tia" aŭ "agi kun tia eco":

  • RAPIDrapidi = raditi brzo, žuriti
  • AKTIVaktivi = aktivno raditi, biti aktivan

Normale ĉi tia verbo ne signifas "iĝi tia" aŭ "igi tia". Ĉe ecaj kaj stataj radikoj oni uzas la sufiksojn kaj IG por krei tiajn signifojn.

Se la radiko montras ilon, aparaton aŭ simile, la verbo normale signifas "uzi tian ilon en ĝia kutima maniero":

  • BROSbrosi = koristiti četku (na uobičajeni način), četkati
  • AŬTaŭti = ići automobilom

Se la radiko montras substancon, la verbo normale signifas "provizi per tia substanco":

  • AKVakvi = provizi per akvo, verŝi akvon (sur ion)
  • ORori = pokriti zlatom, pozlatiti

En ĉi tiaj verboj oni iafoje uzas la sufikson UM, ofte senbezone.

Se la radiko montras personon, homon, la radiko normale signifas "agi kiel tia persono", "roli kiel tia homo":

  • TAJLORtajlori = raditi kao krojač, šiti kao krojač
  • GASTgasti = biti gost (kod nekoga), stanovati kao gost

Bestaj radikoj kaj diversaj fenomenaj radikoj signifas en verba formo "agi kiel tia besto aŭ fenomeno":

  • HUNDhundi = raditi kao pas, živjeti poput psa
  • SERPENTserpenti = kretati se kao zmija
  • ONDondi = raditi pokrete u formi valova

Multaj diversaj radikoj ricevas verban signifon, kiu ne estas klarigebla per alia regulo ol la tute ĝenerala, ke ili ricevas verban signifon, kiu iel proksime rilatas al la signifo de la radiko:

  • FIŜfiŝi = pokušavati uloviti ribu, pecati
  • POŜTpoŝti = predati (npr. pismo) na poštu
  • ORIENTorienti = odrediti ili učvrstiti položaj (nečega) u odnosu na istok

Precizigaj antaŭelementoj

Oni ofte kunigas radikojn (kaj vortetojn) kreante kunmetitajn vortojn. La plej ofta speco de vortkunmetaĵo nomiĝas ĉi tie kombino. Tia vorto konsistas el du partoj: ĉefelemento, kiu donas la ĝeneralan signifon de la vorto, kaj preciziga antaŭelemento, kiu precizigas la ĝeneralan signifon.

El la ĉefelemento ŜIP oni povas fari ekz. la jenajn kombinojn (ĉiam kun "neŭtrala" O-finaĵo):

  • vaporŝipo = speco de ŝipo, nome tiu speco, kiu funkcias per vaporo
  • balenŝipo = vrsta broda, koji je posebno napravljen za lov na kitove
  • aerŝipo = speco de ŝipo, kiu iras en aero anstataŭ akvo

La baza signifo de tiuj ĉi kombinoj estas ĉiam "ŝipo". Per diversaj antaŭelementoj oni distingas diversajn specojn de ŝipoj. La antaŭelementoj estas tre diversecaj. VAPOR montras manieron funkciigi la ŝipospecon, BALEN montras celon por la uzado de la ŝipospeco, AER montras lokon.

Plej ofte antaŭelementoj distingas diversajn specojn. Iafoje tamen temas ne pri speco, sed pri parto de la ĉefelemento, ekz.: antaŭbrako = "tiu parto de brako, kiu troviĝas plej antaŭ la korpo"; Orient-Eŭropo = "la orienta parto de Eŭropo".

Kombino kondutas kiel simpla radiko. Ĝi povas akcepti ĉiun ajn finaĵon: vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri; helruĝo, helruĝa, helruĝe, helruĝi.

Oni povas el kombinoj fari novajn kombinojn:

  • vaporŝipasocio = "asocio, kiu okupiĝas pri vaporŝipoj". Ĉefelemento estas la radiko ASOCI. Preciziga antaŭelemento estas la kombino VAPORŜIP.
  • vaporŝipasociano = "ano de vaporŝipasocio". Ĉefelemento estas la radiko AN. Antaŭelemento estas la kombino VAPORŜIPASOCI.
  • ŝarĝvaporŝipo = "vaporŝipo uzata por transporti ŝarĝojn". Ĉefelemento estas la kombino VAPORŜIP. Antaŭelemento estas la radiko ŜARĜ.

Kombino el pluraj radikoj povas teorie esti plursignifa. Neniu gramatika regulo klarigas, ke ekz. ŝarĝvaporŝipo estas ŝarĝ-vaporŝipo kaj ne ŝarĝvapor-ŝipo ("ŝipo, kiu iel rilatas al ŝarĝvaporo", sensencaĵo). Oni devas simple mem kompreni, kiu el pluraj teorie eblaj analizoj kaj signifoj estas la ĝusta. Konfuzoj nur malofte okazas en la praktiko. Skribe oni je bezono povas uzi dividostrekojn por klareco, kiel en ŝarĝ-vaporŝipo. Ĝenerale kombinoj kun pli ol tri aŭ kvar radikoj povas esti tro malfacilaj. Anstataŭ vaporŝipasocimembrokunvenejo oni prefere diru ekz. kunvenejo por membroj de vaporŝipasocio.

Interligaj finaĵoj

Post preciziga antaŭelemento oni povas meti interligan O-finaĵon por faciligi la elparolon aŭ komprenon de la kombino: puŝoŝipo, aeroŝipo, sangoruĝo k.t.p.

Oni ne uzas ligfinaĵon en tiaj kombinoj, kie la antaŭelemento plej nature fariĝas adjektivo, se oni disigas la kombinon, ekz.: dikfingro = "fingrospeco, kiu kutime estas pli dika ol la aliaj fingroj". Apenaŭ eblas la signifon klarigi en natura maniero uzante la vorton diko. Tial oni ne diras dikofingro, nek dikafingro, sed je bezono dika fingro. Simile estas ĉe agaj vortoj, kie la preciziga antaŭelemento montras econ, kiu rezultas el la ago: ruĝfarbifarbi ruĝa, farbi tiel ke io fariĝas ruĝa; plenŝtopiŝtopi plena. Ankaŭ en tiaj kombinoj oni ne uzas ligfinaĵon. Same en agaj kombinoj, kie la antaŭelemento montras la manieron de la ago, oni kutime ne uzas ligfinaĵon, sed preferas je bezono disigi la kombinon: laŭtlegilegi laŭte.

Formoj kiel nigra-blanka ne estas kombinoj, sed du apartaj vortoj kunskribitaj por speciala nuanco.

Se la antaŭelemento estas vorteto (tia vorto, kiu ne bezonas finaĵon), oni normale ne uzas ligan finaĵon. Je bezono oni tamen povas uzi ligan E-finaĵon: postsignopostesigno (faciligas la elparolon), postuloposteulo (faciligas la komprenon). Tio tamen okazas nur tre malofte.

Aliaj finaĵoj ol E povas aperi post vorteta antaŭelemento nur kiam tio aldonas necesan signifon: unuaeco = "la eco esti unua" (unueco = "la eco esti kiel unu"), antaŭeniri = "iri antaŭen" (antaŭiri = "iri antaŭ io"). La ligon EN (E + N) oni uzas iafoje ankaŭ post radikaj antaŭelementoj: supreniro, ĉieleniro (aŭ ĉieliro), hejmenvojaĝo (aŭ hejmvojaĝo).

E kiel ligfinaĵo aperas iafoje, kiam la antaŭelemento estas la radiko MULT: multe-nombro.

En kombinoj el aga radiko plus POV, VOL aŭ DEV, oni normale uzas I kiel ligfinaĵon: pagipova, vivivola, pagideva. Estas pli bone klarigi tiajn formojn kiel frazetvortojn. Oni povas ankaŭ uzi O en tiaj vortoj: pagopova, vivovola, pagodeva. Tiam ili estas kombinoj, sed O en tiaj vortoj estas malpli kutima. Oni povus principe ankaŭ uzi ilin tute sen ligfinaĵo: pagpova, vivvola, pagdeva, sed tiajn formojn oni apenaŭ uzas en la praktiko.

Se la ĉefelemento estas sufikso, aŭ se la antaŭelemento estas prefikso, tiam oni ne uzas ligfinaĵon.

En alia speco de kunmetaĵo, frazetvortoj, oni uzas ligfinaĵojn laŭ aliaj reguloj.

Vortetoj en kombinoj

Iuj vortetoj estas ofte uzataj kun finaĵoj. Ankaŭ al tiaj finaĵvortoj oni povas almeti precizigan antaŭelementon:

  • milmilojarmilo - tisuću → tisuća → tisućljeće

    = milo da jaroj, tia milo kiu konsistas el jaroj (ekzistas ankaŭ la samsignifa frazetvorto miljaro)

  • jesjesokapjeso - jes → jeso → kapjeso

    = jeso per la kapo (per kapoklino)

Klarigado de kombinoj

Ofte oni povas klarigi la signifon de kombino per prepozicio:

  • aerŝipo = "brod za zrak"
  • lignotablo = "stol od drveta"
  • skribtablo = "stol za pisanje"
  • piediro = "kretanje pomoću nogu"

Ali ne mogu se sve kombinacije tako objasniti. Neke imaju složenije objašnjenje:

  • < vaporŝipo = "ŝipo, kiu sin movas per vaporo" ("ŝipo de/per... vaporo" ne donas sencon).
  • dikfingro = "fingro de tiu speco, kiu estas kutime pli dika ol la aliaj fingroj" ("fingro de diko" estas sensencaĵo).
  • sovaĝbesto = "tia besto, kiu estas karakterizata de sia sovaĝeco" ("besto de sovaĝo" ne havas sencon).

En kunmetita vorto povas kaŝiĝi multaj neesprimitaj ideoj. Kombino konsistas el ĉefelemento, kiu donas la bazan signifon, kaj antaŭelemento, kiu montras ian karakterizaĵon, sed kombino ne estas plena difino de la signifo. La efektiva signifo de kombino dependas ne nur de la signifo de ĝiaj partoj, sed ankaŭ de la lingva tradicio.

Ofte oni hezitas inter ekz. lada skatolo kaj ladskatolo, sovaĝa besto kaj sovaĝbesto, dikfingro kaj dika fingro. Ofte oni povas sendistinge uzi ambaŭ formojn, sed tamen estas esenca diferenco inter kombinoj kaj tiaj duvortaĵoj kun adjektivo kaj substantivo. Kiam oni faras kombinon, oni kreas vorton por speciala ideo, por certa speco. Oni nomas ian ideon, kiu ial estas rigardata kiel aparta, kiu ial bezonas propran vorton. Kiam oni uzas substantivon kun epiteto, oni normale nur montras "okazan" aŭ "hazardan" econ:

  • Lada skatolo estas skatolo de ĉia ajn speco. Tiu skatolo "hazarde" iel rilatas al lado. Kiamaniere ĝi rilatas al lado, povas montri nur la kunteksto. Eble ĝi estas farita el lado, eble ĝi enhavas ladon k.t.p. Ladskatolo tamen estas certa skatolspeco. La preciza signifo de ladskatolo estas decidita de la lingva tradicio: "hermetike fermita skatolo el lado, en kiu oni konservas manĝaĵon aŭ trinkaĵon".
  • Sovaĝa besto je (pojedinačna) životinja koja je "slučajno" divlja. Ne zna se je li to njeno normalno stanje, ili samo privremeno. Sovaĝbesto je određena vrsta životinja koje karakterizira to što su divlje.
  • Dikfingro estas certa fingrospeco tiel nomata, ĉar ĝi normale estas pli dika ol la aliaj fingroj. Dika fingro estas ĉia ajn fingro (dikfingro, montrofingro, mezfingro, ringfingro aŭ etfingro), kiu "hazarde" estas dika. Unuopa dikfingro povas esti ĉu dika, ĉu maldika, sed restas dikfingro.

Preciziga antaŭelemento do montras, kia estas la speco, ne kia estas la individuo. Epiteto montras normale, kia estas la individuo, sed ĝi povas ankaŭ montri, kia estas la speco, laŭ la kunteksto. Tial oni povas uzi ankaŭ epitetojn por nomi specojn. Oni povas diri dika fingro anstataŭ dikfingro. Oni povas diri vapora ŝipo anstataŭ vaporŝipo. Eblas diri sovaĝa besto anstataŭ sovaĝbesto. Sed ne eblas fari male, ĉar ne ĉiu dika fingro estas dikfingro, ne ĉiu vapora ŝipo estas vaporŝipo, kaj ne ĉiu sovaĝa besto estas sovaĝbesto.

Estas ofta miskompreno, ke oni ne povus fari kombinojn, en kiuj la antaŭelemento estas eca radiko. Fakte oni regule faradas tiajn vortojn, ekz. altlernejo, altforno, dikfingro, sekvinberoj, solinfano, sovaĝbesto, sanktoleo, kaj multajn aliajn. Ili estas tute korektaj. Sed oni ne povas simple kunŝovi substantivon kun adjektiva epiteto, se oni ne celas ion pli specialan. Oni ne diru belfloro, se oni simple volas diri bela floro.

Multaj pensas, ke oni ne povas fari kombinojn, kies ĉefelemento montras agon, kaj kies antaŭelemento montras objekton de tiu ago, ekz.: leterskribi, voĉdoni, domkonstrui. Tio tamen ne estas prava. En tiaj kombinoj la antaŭelemento ne estas ordinara objekto, sed montras karakterizaĵon de agospeco. Tiaj kombinoj signife diferencas de la duvortaĵoj skribi letero(j)n, doni voĉo(j)n k.t.p. En skribi leteron la objekto montras konkretan objekton de la skribado, dum en leterskribi LETER nur karakterizas la specon de skribado. Iaj similaj verboj havas signifonuancon de provado: fiŝkapti = "provi kapti fiŝojn". Tiajn verbojn oni devas klarigi kiel frazetvortojn.

Vortigo de frazetoj

Frazeto (ia grupo de kunapartenantaj vortoj) povas kunŝoviĝi en kunmetaĵon per aldono de ia posta elemento. Tio nomiĝas vortigo de frazeto. La rezulto estas frazetvorto. El la origina frazeto oni retenas nur la plej gravajn elementojn. Finaĵoj kaj aliaj malpli gravaj elementoj normale forfalas. Por plifaciligi la elparolon aŭ komprenon oni povas tamen konservi vortklasan finaĵon de la origina frazeto, sed J-finaĵojn kaj N-finaĵojn oni ne konservas.

  • sur tablo → [sur tablo]-A → surtabla - na stolu → stolni
  • inter (la) nacioj → [inter nacioj]-A → internacia - između naroda → međunarodni
  • dum unu tago → [unu tago]-A → unutaga - tokom jednog dana → jednodnevni
  • en la unua tago → [unua tago]-A → unuataga - prvog dana → prvodnevni
  • sur tiu flanko → [tiu flanko]-E → tiuflanke - na toj strani → s te strane
  • sur tiu ĉi flanko → [ĉi flanko]-E → ĉi-flanke - na ovoj strani → s ove strane
  • en tiu maniero → [tiu maniero]-E → tiumaniere - na taj način → tako
  • en tiu ĉi maniero → [ĉi maniero]-E → ĉi-maniere - na ovaj način → ovako
  • Li staris tutan horon apud la fenestro.Li staris tuthore [tutahore] apud la fenestro. - Li staris tutan horon apud la fenestro. → Li staris tuthore [tutahore] apud la fenestro.
  • povas pagipagi povas → [pagi povas]-A → pagipova - povas pagi → pagipova

    = tia, ke oni povas pagi

Kiam oni vortigas frazeton pere de verba finaĵo aŭ O-finaĵo, la finaĵo reprezentas ian kaŝitan ideon. Kion la finaĵo reprezentas, oni devas lerni aparte por ĉiu tia vorto:

  • per laboro → [per laboro]-(akiri)-I → perlabori - per laboro → perlabori

    = akiri per laboro. La verba finaĵo reprezentas la kaŝitan ideon "akiri". Perlabori neniel devenas de la verbo labori, sed de la frazeto per laboro. En labori la aga signifo estas simple LABOR. En perlabori la ago estas "akiri".

  • fiŝojn kapti → [fiŝojn kapti]-(provi)-I → fiŝkapti - fiŝojn kapti → fiŝkapti

    = provi kapti fiŝojn, fiŝi

  • tri anguloj → [tri anguloj]-(figuro)-O → triangulo - tri kuta → trokut

    = lik s tri kuta

  • sub tegmento → [sub tegmento]-(ĉambro/loko)-O → subtegmento - ispod krova → potkrovlje

    = ĉambro aŭ loko sub la tegmento (ne subtegmentejo, ĉar tio, kio aperas antaŭ la sufikso EJ, devas montri ion, kio troviĝas aŭ okazas en la ejo)

  • per fortoj → [per fortoj]-(trudo)-O → perforto - pomoću snage → nasilje

    = trudado de la propra volo per fortoj

  • unu tago kaj unu nokto → [unu tago (kaj) unu nokto]-(periodo)-O → tagnokto - jedan dan i jedna noć → dan i noć

    = 24-satni period, dan

  • la pli multaj → [pli multaj]-(grupo)-O → plimulto - la pli multaj → plimulto

    = grupo, kiu estas pli multnombra (ol alia)

  • mil jaroj → [mil jaroj]-(periodo)-O → miljaro - tisuća godina → tisućljeće

    = period od tisuću godina. Riječi jarmilo i miljaro imaju posve isto značenje. Obje su ispravne, ali su nastale na dva različita načina. Jarmilo nastaje spajanjem dviju riječi, dok je miljaro poput male rečenice. Spajanje riječi je ipak češće i standardnije, i stoga je riječ jarmilo postala popularnija.

Oni ankaŭ uzas "vortigitajn" frazetojn kiel antaŭelementojn de kombinoj. Plej ofte la ĉefelemento estas sufikso:

  • la sama ideo → [sama ideo]-AN-O → samideano - ista ideja → istomišljenik

    = vrsta člana, tj. pripadnik iste ideje

  • altaj montoj → [altaj montoj]-AR-O → altmontaro - visoke planine → visoko gorje

    = skupina visokih planina

  • sub (la) maro → [sub maro]-ŜIP-O → submarŝipo - ispod mora → podmornica

    = brod koji može ploviti ispod morske površine

  • en liton → [en liton]-IG-I → enlitigi - u krevet → staviti u krevet

    = "ukrevetirati", staviti u krevet

Pli ekstrema kaj pli malofta formo de kunmetado estas vortigo de citaĵoj. En tia vortfarado, kiu estas speco de frazetvortigo, oni faras vorton el tuta eldiro (efektiva aŭ imaga). Oni tiam konservas ĉiam la plenajn vortojn de la origina citaĵo kune kun ĉiuj finaĵoj: "Vivu!" → [vivu]-(krii)-I → vivui = krii "vivu!", saluti iun per la krio "vivu!". Rimarku, ke la U-finaĵo restas. Ordinaraj vortoj ne povas havi du vortklasajn finaĵojn unu post la alia. Sed vivui ne estas ordinara vorto. Ĝi estas vortigo de citaĵo, kaj la U-finaĵo estas nepre necesa por la signifo. "Ne forgesu min!" → [ne forgesu min]-(floro)-O → neforgesumino = la florspeco miozoto (la nomon kaŭzis la blua koloro de la miozotoj, kiu estas simbolo de ama fideleco)

Afiksi

Mala grupa korijena (oko 40) zovu se afiksi. To su korijeni koji se uglavnom koriste u složenim riječima. Jedni su sufiksi, afiksi koji se stavljaju iza drugih korijena. Drugi su prefiksi, afiksi koji se javljaju ispred ostalih korijena.

Uglavnom tradicija određuje koji se korijeni nazivaju afiksima. Ipak bi se moglo reći da je afiks korijen riječi za koji vrijede posebna pravila u tvorbi riječi. Neki od tradicionalnih afiksa su po ovoj definiciji obični korijeni. U ranijim objašnjenjima o običnoj trorbi riječi bilo je nekoliko primjera s korijenima koje obično nazivamo afiksima.

Plej multaj el la sufiksoj funkcias kiel ĉefelemento de kombino. Tio, kio staras antaŭ la sufikso, estas preciziga antaŭelemento. Sed por plej multaj sufiksoj ekzistas ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn rilatojn inter la ĉefelemento kaj la antaŭelemento. Por ordinaraj radikoj ne ekzistas tiaj limigoj.

Sufiksi AĈ, ĈJ, EG, ET, IN, NJ i UM se uopće ne ponašaju tako. Riječi tvorene tim sufiksima nisu ni složenice ni potpune rečenice. To su dakle pravi afiksi.

Plej multaj el la prefiksoj funkcias kiel preciziga antaŭelemento de kombino. Tio, kio staras post la prefikso estas ĉefelemento, kies signifo iel preciziĝas per la prefikso. Sed ekzistas normale ia speciala regulo, kiu limigas la eblajn rilatojn inter la prefikso kaj la ĉefelemento.

Prefiksi GE i MAL nisu takvi. GE i MAL toliko mijenjaju značenje sljedećeg elementa da se to ne može objasniti kao obična složenica (niti kao potpuna rečenica). GE i MAL su dakle pravi afiksi.

U načelu se bilo koji afiksni korijen može koristiti i kao običan korijen. Neki afiksi se čak vrlo često koriste na taj način. Drugi, poput ĈJ i NJ, iznimno rijetko se koriste kao obični korijeni. Neki primjeri takve upotrebe navedeni su u nastavku u objašnjenjima o pojedinim afiksima.

Kada se radi o afiksu obično se ne umeće samoglasnik kao u dormoĉambro. Ne kaže se npr. ekokuri, eksosekretario, ŝipoestro. Vezni samoglasnik koristi se kod afiksa koristi se samo kada je to više-manje neophodno za značenje ili razumijevanje, npr. unuaeco, antaŭenigi, posteulo.

La participaj sufiksoj ANT, INT, ONT, AT, IT kaj OT kondutas iom speciale.

Neki korijeni koje obično ne svrstavamo u afikse ipak se u nekom smislu ponašaju slično kao prefiksi ili sufiksi. Možemo ih nazvati afiksima slični elementi.

Natrag na vrh