La vortelementoj O, A, E, I, AS, IS, OS, US kaj U estas vortklasaj finaĵoj. Ili estas tre gravaj en la vortfarado. Ekzistas ankaŭ la finaĵo J kaj la finaĵo N. Ili ne estas gravaj en vortfarado.
Vortetoj estas jam per si mem vortoj: por, mi, jam, eĉ, tiam, anstataŭ, je, jes k.a.
La plej multaj vortelementoj estas radikoj. Ĉiu radiko havas jam per si mem signifon, sed radiko ne povas aperi memstare kiel vorto. Ĝi bezonas vortklasan finaĵon.
- Kelkaj radikoj montras homojn, personojn, ekz.: AMIK, TAJLOR, INFAN, PATR, SINJOR, VIR...
- Aliaj radikoj montras bestojn, ekz.: ĈEVAL, AZEN, HUND, BOV, FIŜ, KOK, PORK...
- Aliaj estas kreskaĵoj, ekz.: ARB, FLOR, ROZ, HERB, ABI, TRITIK...
- Iuj radikoj estas iloj, ekz.: KRAJON, BROS, FORK, MAŜIN, PINGL, TELEFON...
- Multaj radikoj estas nomoj de agoj, ekz.: DIR, FAR, LABOR, MOV, VEN, FRAP, LUD...
- Aliaj radikoj estas nomoj de ecoj aŭ kvalitoj, ekz.: BEL, BON, GRAV, RUĜ, VARM, ĜUST, PRET...
Ekzistas multaj diversaj grupoj kaj kategorioj, ne nur la ĉi-antaŭaj. Kelkaj radikoj estas malfacile klaseblaj, iuj havas plurajn signifojn, aliaj havas tre specialan signifon, sed ĉiuj havas ian signifon.
Por ĝuste uzi radikon kun diversaj finaĵoj oni devas koni la propran signifon de la radiko. La gravecon de la radikosignifo bone montras la klasika ekzemplo de la radikoj KOMB kaj BROS.
La du verboj kombi kaj brosi havas tre similajn signifojn. Ili ambaŭ montras agon, kaj la du agoj estas eĉ tre similaj. Sed se oni ŝanĝas ilin en substantivojn, ili subite komplete malsimilas.
- kombo = perbuatan menyisir
- broso = alat, dengan itu kita menyikat
La klarigo de tiu ĉi drasta ŝanĝiĝo estas la fakto, ke jam la radikoj havas signifojn. KOMB estas nomo de certa ago, dum BROS estas nomo de certa ilo. Kun O-finaĵo ili estas do nomoj de ago kaj ilo respektive — tre malsimilaj aferoj. Sed kun verba finaĵo ili ambaŭ ricevas agan signifon. KOMB tiam apenaŭ ŝanĝiĝas, ĉar ĝi estas jam aga per si mem. BROS tamen ŝanĝiĝas, kaj montras tiun agon, kiun oni kutime faras per broso.
Se oni deziras substantivon por tiu ago, kiun oni faras per broso, oni devas fari kunmetaĵon: bros-ad-o. Same, se oni deziras vorton por tiu ilo, per kiu oni kombas, oni ankaŭ devas fari kunmetaĵon: komb-il-o.
Troviĝas multegaj ĉi tiaj radikparoj, kie la signifo de la verbaj formoj estas similaj, dum la O-formoj estas malsimilaj. La klarigo estas ĉiam, ke la radikosignifoj estas malsamaj. Jen kelkaj ekzemploj: bati — marteli, haki — pioĉi, servi — sklavi, kudri — tajlori, regi — reĝi, kaperi — pirati, viziti — gasti. Same oni povas trovi parojn, kie la A-formoj similas, sed la O-formoj malsimilas, ekz.: eleganta — danda, nobla — nobela, lerta — majstra, kuraĝa — heroa, proksima — najbara, dolĉa — miela. Kontrolu mem la signifon de la respondaj O-formoj en vortaro.
Oni povas diri, ke ekzistas diversaj bazaj vortoj, de kiuj oni deiras en la vortfarado. Ĉe BROS/ oni deiras de la baza vorto broso, kiu estas nomo de ilo, kaj formas el ĝi la verbon brosi (per anstataŭigo de O per I). Ĉe KOMB/ tamen la baza vorto estas kombi (kiu kompreneble nomas agon). El kombi oni povas fari la agan substantivon kombo (per anstataŭigo de I per O), kaj la vorton por la koncerna ilo, kombilo (per aldono de la sufikso IL kaj O-finaĵo).
Akar kata tindakan sering dinamakan kata kerja atau berkarakteristik tindakan, karena pada kata kerja itu secara alami kita melihat tindakan sebagai bentuk dasar. Itulah mengapa akar kata tindakan secara normal muncul pada pada kamus dalam bentuk kata kerja.
Kata dasar dengan karakteristik sering dinamakan sebagai kata sifat atau kata yang bersifat karakteristik, karena pada mereka kita melihat bentuk berakhiran A sebagai dasarnya. Untuk alasan itu kata dasar dengan karakteristik secara normal di dalam kamus-kamus juga ditunjukkan sebagai kata sifat. Juga kata dasar, yang paling sering muncul dengan akhiran E, secara tradisional dinamakan kata yang bersifat karakteristik.
Kata dasar bukan karakteristik, bukan perbuatan sering dinamakan bersifat benda atau berkarakteristik benda. Mereka secara normal prezentataj sebagai kata benda di dalam kamus-kamus.
Akhiran O
Akhiran O tidak menambahkan apapun pada arti kata dasarnya sendiri. Kata benda adalah nama sederhana dari benda yang bersangkutan.
- amiko, tajloro = nama dari berbagai orang
- krajono, broso = nama dari berbagai alat
-
diro, faro = nama dari berbagai perbuatan
- belo, bono = nama dari bermacam karakteristik
Akhiran -A
Akhiran A menunjukkan, bahwa kita menerangkan sesuatu yang berkaitan. A = "berhubungan sesuatu yang berkaitan, seperti sesuatu " dsb.:
- amika = seperti teman, berhubungan dengan teman...
- ĉevala = seperti kuda, berhubungan dengan kuda.
- dira = berhubungan dengan perbuatan berkata, dilakukan dengan perkataan...
- bela = memiliki kualitas/ciri cantik
Ketika akar kata sifat memiliki arti kualitas, kata sifat itu secara normal menunjukkan kualitas. Kata sifat semacam itu tidak banyak bervariasi berdasar konteksnya:
- bona manĝo = "makanan yang berkarakteristik kebaikan/baik"
- rapida aŭto = "mobil yang bercirikan dengan kecepatan"(mobil yang cepat)
- okazaĵo stranga = "kejadian yang bercirikan keanehan"(kejadian aneh)
- ruĝa domo = "rumah yang memiliki merah sebagai ciri (sebagai warna)"(rumah yang merah)
Ketika kata dasar kata sifat tidak memiliki arti sifat, kata sifat itu bisa menunjuk pada berbagai jenis keterangan. Secara umum arti dari kata sifat banyak bervariasi sesuai konteksnya:
- : reĝa konduto = "tingkah laku bergaya raja, tingkah laku dengan sifat seorang raja"
- reĝa persono = "seseorang yang menjadi raja, sesorang dari keluarga raja" dsb.
- reĝa palaco = "istana milik raja"(istana raja)
Ketika akar kata sifat memiliki makna perbuatan, kata sifat bisa memiliki bermacam arti yang luas. Dia bisa berarti "berhubungan dengan perbuatan yang terkait" dan semacamnya. Kata sifat semacam itu juga dapat menjadi serupa dengan partisip ANT atau partisip INT dengan akhiran A:
- nutra problemo = "permasalahan dengan nutrisi" — Nutra menampilkan tema.
- nutra manĝaĵo = "manĝaĵo kiu povas nutri, kiu havas nutrajn ecojn, nutranta manĝaĵo"
- tima homo = "orang yang sering takut, orang yang dicirikan dengan rasa takut, orang yang penakut"
- tima krio = "jeritan karena ketakutan"(jeritan ketakutan)
Namun beberapa kata sifat semacam itu memiliki arti kualitas yang khusus:
- fiksi = "membuat tetap tak bergerak" → fiksa = "tetap tak bergerak, apakah karena direkatkan, atau dengan sendirinya"
- falsi = "melakukan peniruan yang tak baik, melakukan peniruan yang tak mirip"(memalsukan/menjiplak) → falsa = "tak benar, tak asli, palsu"
- bersembunyi = "menjadi tak terlihat" → kaŝa = "tak terlihat, apakah karena dirinya sendiri, atau karena seseorang telah menyembunyikannya"
- kompliki = "merumitkan" → komplika = "sesuatu yang rumit, apakah karena seseorang membuatnya rumit, atau awalnya sudah rumit" (atau "sesuatu yang bersifat rumit, berhubungan dengan kerumitan")
- korekti = "menjadikan tanpa salah"(memperbaiki) → korekta = "tanpa kesalahan, apakah dari awal atau setelah dikoreksi" (atau "korektanta, rilata al korekto")
Beberapa macam kata sifat sama dengan partisif pasif: komplika ≈ komplikita. Pada bentuk kata sifat sederhana perbuatan dari kata dasar tidaklah terlalu penting, atau juga sama sekali telah tidak terjadi, hanya sifanya yang penting. Terkadang sifatnya ada benar-benar pada dirinya sendiri. Jawaban dari bentuk partisif selalu menunjukkan, bahwa perbuatan semacam itu tentu saja telah terjadi atau sedang terjadi.
Multaj opinias, ke iuj el tiuj ĉi adjektivoj, precipe korekta, estas evitindaj kun eca signifo. Iuj eĉ opinias, ke tia uzo estas eraro. Laŭ ili komplika nur signifu "komplikanta" aŭ "rilata al kompliko", kaj korekta laŭ ili nur signifu "korektanta" aŭ "rilata al korekto". Sed iuj el tiuj adjektivoj neniam estas kritikataj, kvankam ili estas tute similaj. Tia ĉi vortfarado estas tamen hejma en Esperanto de la komenco, kaj ekzemploj troviĝas abunde ĉe multegaj verkistoj de Zamenhof ĝis hodiaŭ. En iaj okazoj la plursignifeco de tia adjektivo ja povus kaŭzi miskomprenon, kaj tiam oni kompreneble revortigu la frazon, sed tio validas por ĉiuj plursignifaj vortoj. La radikoj de tiaj adjektivoj estas agaj, sed pro la eca signifo de la adjektivaj formoj oni povus pensi, ke la radikoj estas ecaj. Tiam oni riskas erare aldoni IG-sufikson al la simplaj verbaj formoj uzante kaŝigi anstataŭ kaŝi, komplikigi anstataŭ kompliki, korektigi anstataŭ korekti, k.t.p. Tiaj IG-formoj havas tamen aliajn, tre specialajn signifojn: kaŝigi = "igi iun kaŝi ion", vekigi = "igi iun veki iun", komplikigi = "igi iun kompliki ion" k.t.p. Oni ankaŭ ne pensu, ke la simplaj verbaj formoj havas la signifon "esti tia". Korekti ne signifas "esti senerara", sed "igi senerara". Kompliki ne signifas "esti ĝene malsimpla", sed "igi ĝene malsimpla".
Akhiran E
Penggunaan pembentukan cata dengan akhiran E sangat sama dengan penggunaan akhiran A. E = "berghubungan dengan suatu hal, dengan suatu cara" dll.:
- tajlore = seperti penjahit, berhubungan dengan penjahit
- krajone = seperti pensil, mirip dengan pensin, dengan/menggunakan pensil
- labore = berhubungan dengan kerja, dengan kerja/bekerja
- blanke = dengan cara berwarna putih
- veturi rapide = "berkendara dengan kecepatan tinggi"
- strange granda = "besar dengan cara yang aneh"
- ruĝe farbita = "dicat dengan warna merah"
- reĝe konduti = "bertingkah laku dengan gaya raja"
- reĝe riĉa = "begitu kaya seperti raja, kaya bergaya seperti raja"
- loĝi urbe = "tinggal di dalam kota"
- okazi tage = "terjadi di suatu hari"
- konduti time = "konduti kun timo, karakterizate de timo, montrante timon, timante"
Akhiran kata kerja
I = "fari certan agon (aŭ esti en certa stato), kiu proksime rilatas al la signifo de la radiko". (La finaĵo I reprezentas ĉi tie ĉiujn verbajn finaĵojn: I, AS, IS, OS, US kaj U.)
Akar kata perbuatan dengan akhiran kata kerja selalu memiliki artinya sendiri:
- KUR → kuri = melakukan perbuatan berlari
- KONSTRU → konstrui = melakukan perbuatan "pembangunan"
Verbo farita el ne-aga radiko montras agon, kiu iel estas proksima al la radikosignifo. Ofte estas tute evidente, kiu estas tiu ago, sed iafoje oni povas heziti. Ĉe multaj ne-agaj radikoj la tradicio jam fiksis, kiun agan signifon ili ricevas kun verba finaĵo, sed iuj radikoj neniam estas uzataj en verba formo, kaj oni ankoraŭ ne decidis, kiun agan signifon ili havu.
Bila akar kata pada dirinya sendiri menunjukkan sifat atau keadaan, bentuk kata kerjanya secara normal berarti "menjadi seperti itu" atau "berbuat dengan sifat seperti itu":
- RAPID → rapidi = melakukan dengan cepat
- AKTIV → aktivi = melakukan secara aktif, menjadi aktif
Secara normal kata kerja semacam itu bukan berarti "menjadi sesuatu" atau "menyebabkan sesuatu". Pada kata dasar yang berkarakteristik dan keadaan kita menggunakan sufiks IĜ dan IG untuk membentuk arti-arti semacam itu.
Se la radiko montras ilon, aparaton aŭ simile, la verbo normale signifas "uzi tian ilon en ĝia kutima maniero":
- BROS → brosi = menggunaka sikat(dengan secara normal)
- AŬT → aŭti = pergi dg mengendarai mobil
Se la radiko montras substancon, la verbo normale signifas "provizi per tia substanco":
- AKV → akvi = mengisi dengan air, menuangkan air (pada sesuatu)
- OR → ori = melapisi dengan emas
En ĉi tiaj verboj oni iafoje uzas la sufikson UM, ofte senbezone.
Se la radiko montras personon, homon, la radiko normale signifas "agi kiel tia persono", "roli kiel tia homo":
- TAJLOR → tajlori = bekerja sebagai penjahit, menjahit sebagai penjahit
- GAST → gasti = bertamu (ke rumah sesorang), tinggal sebagai tamu
Bestaj radikoj kaj diversaj fenomenaj radikoj signifas en verba formo "agi kiel tia besto aŭ fenomeno":
- HUND → hundi = berperilaku seperti anjing, hidup seperti anjing
- SERPENT → serpenti = berlari seperti ular
- OND → ondi = membuat gerakan sepeti ombak
Multaj diversaj radikoj ricevas verban signifon, kiu ne estas klarigebla per alia regulo ol la tute ĝenerala, ke ili ricevas verban signifon, kiu iel proksime rilatas al la signifo de la radiko:
- FIŜ → fiŝi = mencoba menangkap ikan, menangkap ikan/memancing
- POŜT → poŝti = mengirim (contoh: surat) ke kantor pos
- ORIENT → orienti = memutuskan atau memastikan posisi (dari sesuatu) berhubungan dengan arah timur
Precizigaj antaŭelementoj
Oni ofte kunigas radikojn (kaj vortetojn) kreante kunmetitajn vortojn. La plej ofta speco de vortkunmetaĵo nomiĝas ĉi tie kombino. Tia vorto konsistas el du partoj: ĉefelemento, kiu donas la ĝeneralan signifon de la vorto, kaj preciziga antaŭelemento, kiu precizigas la ĝeneralan signifon.
El la ĉefelemento ŜIP oni povas fari ekz. la jenajn kombinojn (ĉiam kun "neŭtrala" O-finaĵo):
- vaporŝipo = yaitu sejenis kapal yang berfungsi dengan menggunakan uap (kapal uap)
- balenŝipo = sejenis kapal, kapal yang secara khusus dibuat untuk menangkap ikan paus
- aerŝipo = jenis kapal, yang berfungsi di udara dibanding di air
La baza signifo de tiuj ĉi kombinoj estas ĉiam "ŝipo". Per diversaj antaŭelementoj oni distingas diversajn specojn de ŝipoj. La antaŭelementoj estas tre diversecaj. VAPOR montras manieron funkciigi la ŝipospecon, BALEN montras celon por la uzado de la ŝipospeco, AER montras lokon.
Plej ofte antaŭelementoj distingas diversajn specojn. Iafoje tamen temas ne pri speco, sed pri parto de la ĉefelemento, ekz.: antaŭbrako = "tiu parto de brako, kiu troviĝas plej antaŭ la korpo"; Orient-Eŭropo = "la orienta parto de Eŭropo".
Kombinasi berlaku seperti akar kata sederhana. Dia bisa mendapatkan semua akhiran: vaporŝipo, vaporŝipa, vaporŝipe, vaporŝipi; rondiro, rondira, rondire, rondiri; piediro, piedira, piedire, piediri; helruĝo, helruĝa, helruĝe, helruĝi.
Dari kombinasi itu kita dapat membentuk kombinasi baru:
- vaporŝipasocio = "asosiasi, yang berkecimpung dengan kapal uap". Elemen utamanya adalah kata dasar ASOCI. Elemen sebelumnya yang ditentukan adalah penggabungan VAPORŜIP.
- vaporŝipasociano = "anggota dari asosiasi kapal uap". Elemen utama adalah akar kata AN. Elemen sebelumnya adalah kombinasi dari VAPORŜIPASOCI.
- ŝarĝvaporŝipo = "vaporŝipo uzata por transporti ŝarĝojn". Ĉefelemento estas la kombino VAPORŜIP. Antaŭelemento estas la radiko ŜARĜ.
Kombino el pluraj radikoj povas teorie esti plursignifa. Neniu gramatika regulo klarigas, ke ekz. ŝarĝvaporŝipo estas ŝarĝ-vaporŝipo kaj ne ŝarĝvapor-ŝipo ("ŝipo, kiu iel rilatas al ŝarĝvaporo", sensencaĵo). Oni devas simple mem kompreni, kiu el pluraj teorie eblaj analizoj kaj signifoj estas la ĝusta. Konfuzoj nur malofte okazas en la praktiko. Skribe oni je bezono povas uzi dividostrekojn por klareco, kiel en ŝarĝ-vaporŝipo. Ĝenerale kombinoj kun pli ol tri aŭ kvar radikoj povas esti tro malfacilaj. Anstataŭ vaporŝipasocimembrokunvenejo oni prefere diru ekz. kunvenejo por membroj de vaporŝipasocio.
Akhiran yang saling berkaitan
Post preciziga antaŭelemento oni povas meti interligan O-finaĵon por faciligi la elparolon aŭ komprenon de la kombino: puŝoŝipo, aeroŝipo, sangoruĝo k.t.p.
Kita tidak menggunakan akhiran penghubung dalam kombinasi semacam itu, di mana elemen awalnya secara alami menjadi kata sifat, bila kita memisahkan kombinasi itu, contohnya.: dikfingro = "jenis jari, yang biasanya lebih gemuk daripada jari lainnya". Hampir tidak mungkin artinya terjelaskan dalam cara yang alami dengan menggunakan kata diko. Dengan alasan itu kita tidak mengatakan dikofingro, juga bukan dikafingro, tapi kalau perlu dengan dika fingro. Sama pula pada kata-kata perbuatan, di mana pemastian elemen awal menunjukkan sifat, sebagai hasil dari perbuatan itu: ruĝfarbi → farbi ruĝa, farbi tiel ke io fariĝas ruĝa; plenŝtopi → ŝtopi plena. Juga pada kombinasi semacam itu kita tidak menggunakan akhiran penghubung. Secara sama pada kombinasi yang bersifat perbuatan, di mana elemen awalnya menunjukkan cara perbuatan itu, kita biasanya tidak menggunakan akhiran penghubung, tapi lebih suka memisahkan kombinasi itu bila perlu: laŭtlegi → legi laŭte.
Bentuk-bentuk seperti nigra-blanka bukanlah gabungan, tetapi dua kata terpisah yang dituliskan bersama untuk memberikan nuansa khusus.
Bila elemen yang di depan adalah partikel (kata yang tidak membutuhkan akhiran), secara normal kita tidak menggunakan penghubung akhiran. Sebagaimana kebutuhan namun kita bisa menggunakan penghubung akhiran E: postsigno → postesigno (mempermudah pengucapan), postulo → posteulo (mempermudah pengertian). Namun itu sangat jarang terjadi.
Aliaj finaĵoj ol E povas aperi post vorteta antaŭelemento nur kiam tio aldonas necesan signifon: unuaeco = "la eco esti unua" (unueco = "la eco esti kiel unu"), antaŭeniri = "iri antaŭen" (antaŭiri = "iri antaŭ io"). La ligon EN (E + N) oni uzas iafoje ankaŭ post radikaj antaŭelementoj: supreniro, ĉieleniro (aŭ ĉieliro), hejmenvojaĝo (aŭ hejmvojaĝo).
E Sebagai akhiran penghubung terkadang muncul, ketika elemen awalnya adalah akar kata MULT: multe-nombro.
En kombinoj el aga radiko plus POV, VOL aŭ DEV, oni normale uzas I kiel ligfinaĵon: pagipova, vivivola, pagideva. Estas pli bone klarigi tiajn formojn kiel frazetvortojn. Oni povas ankaŭ uzi O en tiaj vortoj: pagopova, vivovola, pagodeva. Tiam ili estas kombinoj, sed O en tiaj vortoj estas malpli kutima. Oni povus principe ankaŭ uzi ilin tute sen ligfinaĵo: pagpova, vivvola, pagdeva, sed tiajn formojn oni apenaŭ uzas en la praktiko.
Se la ĉefelemento estas sufikso, aŭ se la antaŭelemento estas prefikso, tiam oni ne uzas ligfinaĵon.
En alia speco de kunmetaĵo, frazetvortoj, oni uzas ligfinaĵojn laŭ aliaj reguloj.
Vortetoj en kombinoj
Iuj vortetoj estas ofte uzataj kun finaĵoj. Ankaŭ al tiaj finaĵvortoj oni povas almeti precizigan antaŭelementon:
-
mil → milo → jarmilo - ribu →seribu →ribu tahun/milenium
= milo da jaroj, tia milo kiu konsistas el jaroj (ekzistas ankaŭ la samsignifa frazetvorto miljaro)
-
jes → jeso → kapjeso - ya → mengiyakan → mengiyakan dengan mengangguk
= mengiyakan dengan kepala (dengan menganggukan kepala)
Penjelasan gabungan
Sering kita bisa menjelaskan arti dari gabungan dengan kata depan:
- aerŝipo = "ŝipo por aero"
- lignotablo = "meja dari kayu"
- skribtablo = "meja untuk menulis"
- piediro = "pergi dengan kaki(berjalan kaki)"
Tapi tak semua gabungan bisa menjelaskan dengan cara seperti itu. Beberapa orang membutuhkan penjelasan yang lebih rinci.
- < vaporŝipo = "ŝipo, kiu sin movas per vaporo" ("ŝipo de/per... vaporo" ne donas sencon).
- dikfingro = "fingro de tiu speco, kiu estas kutime pli dika ol la aliaj fingroj" ("fingro de diko" estas sensencaĵo).
- sovaĝbesto = "tia besto, kiu estas karakterizata de sia sovaĝeco" ("besto de sovaĝo" ne havas sencon).
En kunmetita vorto povas kaŝiĝi multaj neesprimitaj ideoj. Kombino konsistas el ĉefelemento, kiu donas la bazan signifon, kaj antaŭelemento, kiu montras ian karakterizaĵon, sed kombino ne estas plena difino de la signifo. La efektiva signifo de kombino dependas ne nur de la signifo de ĝiaj partoj, sed ankaŭ de la lingva tradicio.
Ofte oni hezitas inter ekz. lada skatolo kaj ladskatolo, sovaĝa besto kaj sovaĝbesto, dikfingro kaj dika fingro. Ofte oni povas sendistinge uzi ambaŭ formojn, sed tamen estas esenca diferenco inter kombinoj kaj tiaj duvortaĵoj kun adjektivo kaj substantivo. Kiam oni faras kombinon, oni kreas vorton por speciala ideo, por certa speco. Oni nomas ian ideon, kiu ial estas rigardata kiel aparta, kiu ial bezonas propran vorton. Kiam oni uzas substantivon kun epiteto, oni normale nur montras "okazan" aŭ "hazardan" econ:
- Lada skatolo estas skatolo de ĉia ajn speco. Tiu skatolo "hazarde" iel rilatas al lado. Kiamaniere ĝi rilatas al lado, povas montri nur la kunteksto. Eble ĝi estas farita el lado, eble ĝi enhavas ladon k.t.p. Ladskatolo tamen estas certa skatolspeco. La preciza signifo de ladskatolo estas decidita de la lingva tradicio: "hermetike fermita skatolo el lado, en kiu oni konservas manĝaĵon aŭ trinkaĵon".
- Sovaĝa besto adalah (seekor) binatang, yang "memang" liar. Apakah itu adalah pernyataan normal, kita tak tahu. Sovaĝbesto adalah jenis binalang tertentu, yang memiliki karakteristik liar.
- Dikfingro estas certa fingrospeco tiel nomata, ĉar ĝi normale estas pli dika ol la aliaj fingroj. Dika fingro estas ĉia ajn fingro (dikfingro, montrofingro, mezfingro, ringfingro aŭ etfingro), kiu "hazarde" estas dika. Unuopa dikfingro povas esti ĉu dika, ĉu maldika, sed restas dikfingro.
Preciziga antaŭelemento do montras, kia estas la speco, ne kia estas la individuo. Epiteto montras normale, kia estas la individuo, sed ĝi povas ankaŭ montri, kia estas la speco, laŭ la kunteksto. Tial oni povas uzi ankaŭ epitetojn por nomi specojn. Oni povas diri dika fingro anstataŭ dikfingro. Oni povas diri vapora ŝipo anstataŭ vaporŝipo. Eblas diri sovaĝa besto anstataŭ sovaĝbesto. Sed ne eblas fari male, ĉar ne ĉiu dika fingro estas dikfingro, ne ĉiu vapora ŝipo estas vaporŝipo, kaj ne ĉiu sovaĝa besto estas sovaĝbesto.
Estas ofta miskompreno, ke oni ne povus fari kombinojn, en kiuj la antaŭelemento estas eca radiko. Fakte oni regule faradas tiajn vortojn, ekz. altlernejo, altforno, dikfingro, sekvinberoj, solinfano, sovaĝbesto, sanktoleo, kaj multajn aliajn. Ili estas tute korektaj. Sed oni ne povas simple kunŝovi substantivon kun adjektiva epiteto, se oni ne celas ion pli specialan. Oni ne diru belfloro, se oni simple volas diri bela floro.
Multaj pensas, ke oni ne povas fari kombinojn, kies ĉefelemento montras agon, kaj kies antaŭelemento montras objekton de tiu ago, ekz.: leterskribi, voĉdoni, domkonstrui. Tio tamen ne estas prava. En tiaj kombinoj la antaŭelemento ne estas ordinara objekto, sed montras karakterizaĵon de agospeco. Tiaj kombinoj signife diferencas de la duvortaĵoj skribi letero(j)n, doni voĉo(j)n k.t.p. En skribi leteron la objekto montras konkretan objekton de la skribado, dum en leterskribi LETER nur karakterizas la specon de skribado. Iaj similaj verboj havas signifonuancon de provado: fiŝkapti = "provi kapti fiŝojn". Tiajn verbojn oni devas klarigi kiel frazetvortojn.
Vortigo de frazetoj
Frazeto (ia grupo de kunapartenantaj vortoj) povas kunŝoviĝi en kunmetaĵon per aldono de ia posta elemento. Tio nomiĝas vortigo de frazeto. La rezulto estas frazetvorto. El la origina frazeto oni retenas nur la plej gravajn elementojn. Finaĵoj kaj aliaj malpli gravaj elementoj normale forfalas. Por plifaciligi la elparolon aŭ komprenon oni povas tamen konservi vortklasan finaĵon de la origina frazeto, sed J-finaĵojn kaj N-finaĵojn oni ne konservas.
- sur tablo → [sur tablo]-A → surtabla - di atas meja → yang diatas meja
- inter (la) nacioj → [inter nacioj]-A → internacia - antar negara → bersifat internasional(antar negara)
- dum unu tago → [unu tago]-A → unutaga - selama satu hari → satu hari
- en la unua tago → [unua tago]-A → unuataga - pada hari pertama → hari pertama
- sur tiu flanko → [tiu flanko]-E → tiuflanke - diatas sudut itu → pada sudut itu
- sur tiu ĉi flanko → [ĉi flanko]-E → ĉi-flanke - diatas sudut ini → pada sudut ini
- en tiu maniero → [tiu maniero]-E → tiumaniere - pada cara itu → dengan cara itu
- en tiu ĉi maniero → [ĉi maniero]-E → ĉi-maniere - pada cara ini → dengan cara ini
- Li staris tutan horon apud la fenestro. → Li staris tuthore [tutahore] apud la fenestro. - Dia telah berdiri satu jam penuh dekat jendela itu. → Dia telah berdiri selama satu jam penuh dekat jendela itu.
-
povas pagi → pagi povas → [pagi povas]-A → pagipova - bisa membayar → yang bisa membayar
= tia, ke oni povas pagi
Kiam oni vortigas frazeton pere de verba finaĵo aŭ O-finaĵo, la finaĵo reprezentas ian kaŝitan ideon. Kion la finaĵo reprezentas, oni devas lerni aparte por ĉiu tia vorto:
-
per laboro → [per laboro]-(akiri)-I → perlabori - dengan bekerja → perlabori
= akiri per laboro. La verba finaĵo reprezentas la kaŝitan ideon "akiri". Perlabori neniel devenas de la verbo labori, sed de la frazeto per laboro. En labori la aga signifo estas simple LABOR. En perlabori la ago estas "akiri".
-
fiŝojn kapti → [fiŝojn kapti]-(provi)-I → fiŝkapti - menangkap ikan →
=mencoba menangkap ikan, memancing
-
tri anguloj → [tri anguloj]-(figuro)-O → triangulo - tiga sudut → tigasudut
= bangun dengan tiga sudut
-
sub tegmento → [sub tegmento]-(ĉambro/loko)-O → subtegmento - di bawah atap → di bawah atap
= ĉambro aŭ loko sub la tegmento (ne subtegmentejo, ĉar tio, kio aperas antaŭ la sufikso EJ, devas montri ion, kio troviĝas aŭ okazas en la ejo)
-
per fortoj → [per fortoj]-(trudo)-O → perforto - dengan kekuatan-kekuatan → dengan kekuatan
= trudado de la propra volo per fortoj
-
unu tago kaj unu nokto → [unu tago (kaj) unu nokto]-(periodo)-O → tagnokto - satu hari dan satu malam → sehari semalam
= 24-hora periodo, diurno
-
la pli multaj → [pli multaj]-(grupo)-O → plimulto - terbanyak→kebanyakan
= grupo, kiu estas pli multnombra (ol alia)
mil jaroj → [mil jaroj]-(periodo)-O → miljaro - ribuan tahun → milenium
= periodo de mil jaroj. La kombino jarmilo kaj la frazetvorto miljaro havas precize la saman signifon. Ambaŭ estas ĝustaj, sed ili estas konstruitaj laŭ du malsamaj principoj. Kombinoj estas tamen ĝenerale pli oftaj kaj pli bazaj, kaj tial fine la kombino jarmilo fariĝis pli populara.
Oni ankaŭ uzas "vortigitajn" frazetojn kiel antaŭelementojn de kombinoj. Plej ofte la ĉefelemento estas sufikso:
-
la sama ideo → [sama ideo]-AN-O → samideano - beride sama → orang yang beride sama
= jenis/golongan orang, yang memiliki ide yang sama
-
altaj montoj → [altaj montoj]-AR-O → altmontaro - gunung-gunung yang tinggi → pegunungan tinggi
= kumpulan gunung-gunung yang tunggi
-
sub (la) maro → [sub maro]-ŜIP-O → submarŝipo - di bawah laut → kapal di bawah laut (kapal selam)
= ŝipo, kiu povas iri sub la mara supraĵo
-
en liton → [en liton]-IG-I → enlitigi - en liton → enlitigi
= "igi en liton", meti en liton
Pli ekstrema kaj pli malofta formo de kunmetado estas vortigo de citaĵoj. En tia vortfarado, kiu estas speco de frazetvortigo, oni faras vorton el tuta eldiro (efektiva aŭ imaga). Oni tiam konservas ĉiam la plenajn vortojn de la origina citaĵo kune kun ĉiuj finaĵoj: "Vivu!" → [vivu]-(krii)-I → vivui = krii "vivu!", saluti iun per la krio "vivu!". Rimarku, ke la U-finaĵo restas. Ordinaraj vortoj ne povas havi du vortklasajn finaĵojn unu post la alia. Sed vivui ne estas ordinara vorto. Ĝi estas vortigo de citaĵo, kaj la U-finaĵo estas nepre necesa por la signifo. "Ne forgesu min!" → [ne forgesu min]-(floro)-O → neforgesumino = la florspeco miozoto (la nomon kaŭzis la blua koloro de la miozotoj, kiu estas simbolo de ama fideleco)
Afiks
Kelompok kecil dari akar kata (sekita 40) dinamakan afiks. Mereka adalah akar kata, yang kita gunakan terutama pada kata yang digabungkan. Beberapa adalah sufiks – setelah afiks. Mereka muncul setelah akar-akar kata lainnya. Yang lainnya adalah prefiks – sebelum afiks. Mereka muncul sebelum akar kata lainnya.
Terutama, tradisi telah memutuskan, akar-akar kata itu dinamakan afiks. Namun semestinya kita dapat mengatakan, bahwa afiks adalah akar kata, yang mengabsahkan aturan khusus dalam pembentukan kata. Beberapa dari afiks tradisional menurut definisi adalah akar-akar kata umum. Pada penjelasan-penjelasan pembentukan kata secara umum sebelumnya, telah terdapat beberapa contoh dengan akar-akar kata, yang secara tradisional kita namakan afiks.
Sufiks yang terbanyak berfungsi sebagai elemen utama dari kombinasi. Sesuatu, yang berada sebelum sufiks, adalah penentu elemen sebelumnya. Tapi untuk sebagian besar sufiks terdapat semacam aturan khusus, yang membatasi kemungkinan hubungan antara elemen utama dan elemen sebelumnya. Untuk akar kata biasa, tidak terdapat batasan semacam itu.
Namun sufiks AĈ, ĈJ, EG, ET, IN, NJ dan UM sama sekali tidak berperan seperti itu. Kata-kata yang dibentuk dengan sufiks itu adalah bukanlah gabungan juga bukan kata-kata frase. Maka sufiks-sufiks itu adalah afiks yang sebenarnya.
Yang terbanyak dari prefiks-prefiks itu dalam penggabungannya berperan membentuk elemen sebelumnya menjadi kata tertentu. Kata yang berada setelah prefiks adalah elemen utama yang maknanya akan menjadi tertentu dengan menggunakan prefiks. Tapi secara normal terdapat semacam aturan khusus, yang membatasi kemungkinan hubungan itu, yaitu antara prefiks dan elemen utamanya.
Namun prefiks GE dan MAL tidak berfungsi dengan cara seperti itu. GE dan MAL merubah arti dari elemen yang mengikutinya, kita tidak dapat menjelaskannya sebagai kombinasi biasa (bukan sebagai frase kata). Maka GE dan MAL adalah afiks yang sebenarnya.
Secara prinsip kita dapat menggunakan semua akar kata afiks apapun juga sebagai akar kata biasa. Beberapa afiks bahkan sangat sering digunakan dengan cara seperti itu. Lainnya, contohnya ĈJ dan NJ, sangat jarang sekali digunakan sebagai akar-akar kata umum. Beberapa contoh mengenai penggunaan semacam itu ditampilkan dalam penjelasan berikutnya yaitu mengenai bermacam afiks.
Pada afiks kita secara normal tidak menggunakan akhiran penghubung seperti pada dormoĉambro. Kita tidak menyatakan contoh: ekokuri, eksosekretario, ŝipoestro. Elemen penghubung kita gunakan pada afiks hanya dibutuhkan paling tidak ketika untuk memaknai atau memberi pengertian, contoh. unuaeco, antaŭenigi, posteulo.
Sufiks partisip ANT, INT, ONT, AT, IT dan OT berlaku agak khusus.
Beberapa akar kata, yang secara umum kita tidak klasifikasikan sebagai afiks, namun iasence berperan sama seperti prefiks atau sufiks. Kita dapat mengatakannya sebagai elemen yang bertipe afiks.