Difiniloj estas vortetoj, kiujn oni metas antaŭ substantiva frazparto por difini la identecon de la afero. La plej grava difinilo estas la difina artikolo la.
La — mạo từ xác định
La vorteto la montras, ke oni parolas pri certa afero, kiun konas la alparolata persono.
Oni ne aldonas finaĵojn al la, nek J, nek N:
- la domo = tiu de vi konata domo
- la bela junulino = tiu de vi konata bela junulino
- la junulinoj = tiuj de vi konataj junulinoj
- la altaj montoj = tiuj de vi konataj altaj montoj
- la ruĝajn krajonojn = tiujn de vi konatajn ruĝajn krajonojn
Oni povas en iaj okazoj uzi la mallongigitan apostrofan formon l'.
La staras antaŭ aliaj epitetoj de la substantivo. Eventualan prepozicion oni metas antaŭ la:
- en la domo
- ĉe la bela junulino
- pri la altaj domoj
Individuaĵoj
Kiam temas pri individuaĵoj (ne pri speco), la signifas, ke la parolanto supozas, ke la alparolato konas la aferon. La tiam signifas pli-malpli "vi scias, pri kiu(j) mi parolas".
Foresto de la (aŭ alia difinilo) signifas, ke la parolanto supozas, ke la alparolato ne konas la aferon. Manko de difinilo signifas pli-malpli "vi ne scias, pri kiu(j) mi parolas". Manko de difinilo ankaŭ povas signifi, ke la identeco ne gravas. Neuzo de la estas do same grava kiel uzo de la.
-
La rozo apartenas al Teodoro. - La rozo apartenas al Teodoro.
La parolanto supozas, ke la aŭskultanto povas kompreni, pri kiu rozo temas.
-
Al Teodoro apartenas rozo. - Al Teodoro apartenas rozo.
Nun temas pri rozo, kiun la aŭskultanto ne konas.
-
Domo brulas! - Domo brulas!
Individua domo brulas, sed la parolanto ne estas certa, ĉu la aŭskultanto scias, pri kiu domo temas, aŭ eble la parolanto eĉ mem ne scias, kiu domo brulas.
-
La domo brulas! - La domo brulas!
La parolanto volas informi, ke nun brulas tiu certa domo, kiun la aŭskultanto supozeble konas (eble lia hejmo).
-
Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne? - Venis multaj gastoj al via festo, ĉu ne?
La gastoj ja estis certaj individuoj, sed ĉi tie la frazparto multaj gastoj nur servas por informi pri la kvanto de gastoj. Ilia individua aŭ grupa identeco ne gravas.
Đã được nói đến
Thông thường ta biết một thứ gì đó vì đã nhắc đến nó. Khi đó la có nghĩa rằng ta lại nhắc đến điều đã nói trước đó. Không dùng la có nghĩa là ta giới thiệu một điều mới vào câu chuyện:
-
Mi havas grandan domon. La domo havas du etaĝojn. - Tôi có ngôi nhà lớn. Ngôi nhà có hai tầng.
Khi nhắc tới lần đầu, người nghe vẫn chưa biết đó là ngôi nhà nào. Vì vậy người nói không dùng la. Khi nhắc tới lần thứ hai người nói dùng la để chỉ ngôi nhà đã nói đến. Nếu người nói không dùng la thì người nghe sẽ hiểu rằng đó là ngôi nhà khác hoặc là nhà cửa nói chung.
-
En tiu ĉi skatolo estas frukto. La frukto estas ronda. - Trong hộp này có trái cây. Trái cây đó tròn.
Lần đầu frukto (không có la) giới thiệu một sự vật mới. Người nghe biết rằng có trái cây trong hộp. Sau đó người nói có thể tiếp tục nói về chính trái cây đó qua cụm từ la frukto.
-
Mi havas tri infanojn. La infanoj ofte ĝojigas min. - Tôi có ba con. Các cháu thường làm tôi vui lòng.
La chỉ ra rằng chủ đề của câu là những đứa con vừa nói đến.
-
Sur la strato iris tri viroj. Ili aspektis kiel friponoj. Subite la tri friponoj malaperis en bankon. Ŝajnis, ke la banko estas prirabota. - Ba người đàn ông đi trên phố. Họ nhìn như những tên lưu manh. Đột nhiên ba tên lưu manh biến vào trong ngân hàng. Có vẻ như ngân hàng sắp bị cướp.
Sau lần đầu tiên ba người đàn ông được nhắc đến và thông tin ba người đó trông như lưu manh, ta có thể nói đơn giản la (tri) friponoj (ba tên lưu manh). Cụm từ la (tri) friponoj đóng vai trò như tên riêng dành cho ba người đàn ông đó. Sau khi ngân hàng được nhắc đến lần đầu ta có thể gọi nó là la banko.
Khi nói về cùng một việc bằng la, không cần thiết phải dùng cùng một từ ngữ:
-
Tre malproksime de ĉi tie loĝis reĝo, kiu havis dek unu filojn kaj unu filinon, Elizon. La dek unu fratoj iradis en la lernejon kun stelo sur la brusto kaj sabro ĉe la flanko. - Cách đây rất xa có một ông vua, ông ấy có mười một con trai và một con gái, Elizo. Mười một anh em trai đi học với ngôi sao trên ngực áo và thanh gươm giắt bên người.
Mặc dù lúc đầu ta nhắc đến họ bằng từ filoj, sau đó ta có thể gọi họ là la (dek unu) fratoj.
Nerekte menciita, divenebla
Ofte io estas konata, ĉar alia antaŭe menciita afero komprenigas ĝian ekziston, aŭ ĉar la aŭskultanto havas la necesajn sciojn pri la mondo:
-
Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias. - Mi aĉetis aŭton, sed la motoro ne funkcias.
La motoro mem ne estas rekte menciita antaŭe, nur la aŭto, sed ĉar ĉiu aŭto normale havas motoron, la aŭskultanto povas kompreni, ke temas pri la motoro de la ĵus menciita aŭto. Oni povus ankaŭ diri ĝia motoro, kio estus eĉ pli klara.
-
Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo. - Mi manĝas per la buŝo kaj flaras per la nazo.
La aŭskultanto scias, ke la parolanto estas homo, kaj ke homo havas buŝon kaj nazon. La buŝo kaj la nazo do egalas al mia buŝo kaj mia nazo. Oni povus eble forlasi la, sed tiam iomete sonus kvazaŭ la parolanto dubus, ke la aŭskultanto scias, ke homo havas buŝon kaj nazon.
Plene priskribita
Frazparto povas havi epitetojn aŭ suplementojn, kiuj komprenigas, pri kiu temas:
-
Jen kuŝas la ĉapelo de la patro. - Jen kuŝas la ĉapelo de la patro.
La suplemento de la patro klarigas, pri kiu ĉapelo temas. Oni subkomprenas, ke ekzistas nur unu ĉapelo de la patro. Se oni ne uzus la, oni do devus supozi, ke ĝi estas nur unu el pluraj ĉapeloj de la patro.
-
Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon. - Por la hodiaŭa tago mi ricevis duoblan pagon.
La epiteto hodiaŭa plene klarigas, pri kiu tago temas.
-
Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi. - Mi redonas al vi la monon, kiun vi pruntis al mi.
La subfrazo kiun vi pruntis al mi plene klarigas, pri kiu mono temas.
-
Mi vojaĝis al la urbo Pekino. - Mi vojaĝis al la urbo Pekino.
La nomo Pekino plene identigas la urbon.
Rekte vidata
Afero povas esti konata pro tio, ke la aŭskultanto rekte vidas ĝin, aŭ alimaniere rimarkas ĝin:
-
La domo estas vere bela. - La domo estas vere bela.
Tiel oni povas diri, kiam la interparolantoj ambaŭ vidas la domon.
-
La floroj odoras tre bone. - La floroj odoras tre bone.
Tiel eblas diri, kiam la aŭskultanto mem vidas aŭ flaras la florojn, kaj do facile komprenas, pri kiuj floroj temas.
Ĝenerale konata, unika
Afero povas esti konata, ĉar ĝi estas tute unika, ĉar ekzistas nur unu tia afero, aŭ ĉar ĝi estas tiel elstara aŭ speciala, ke povas temi nur pri ĝi:
-
La ĉielo estas blua. - La ĉielo estas blua.
Ĉiuj scias, ke ekzistas ĉielo. Oni povas do nomi ĝin simple la ĉielo.
-
La prezidanto de Usono diris, ke... - La prezidanto de Usono diris, ke...
La parolanto supozas, ke la aŭskultanto scias, ke Usono havas ŝtatprezidanton, kaj nur unu. Pro tio eblas nomi lin simple la prezidanto de Usono.
Specoj
Ofte substantivo estas uzata por paroli pri speco, por diri kia io estas. Oni povas tion fari en diversaj manieroj: sen la, kun la, singulare aŭ plurale. Ofte oni povas uzi ĉiun ajn manieron laŭplaĉe aŭ laŭ la stilo.
Plej ofte oni ne uzas difinilon, kiam oni parolas pri speco. Oni kvazaŭ rigardas la specon kiel unu nekonatan individuon, aŭ kiel individuon, kies identeco ne gravas:
-
Leono estas besto. - Leono estas besto.
Oni volas diri, ke leono estas unu el la multaj bestospecoj, ne plantospeco aŭ alia afero.
-
Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo. - Rozo estas floro kaj kolombo estas birdo.
Temas pri specoj, ne pri individuoj.
-
Karlo estas kuracisto. - Karlo estas kuracisto.
La vorto kuracisto ne servas por identigi, sed por diri, kian profesion havas Karlo.
-
Elizabeto estas patrino de tri infanoj. - Elizabeto estas patrino de tri infanoj.
La frazparto patrino de tri infanoj estas uzata ne por montri, kiu Elizabeto estas, sed por informi, kia homo ŝi estas.
-
Akvo bolas je cent gradoj. - Akvo bolas je cent gradoj.
Oni ne parolas pri certa kolekto de akvo, sed pri la substanco akvo ĝenerale.
Iafoje oni rigardas specon kiel unu imagan konatan individuon, kaj uzas la. Tio estas sufiĉe ofta en formala aŭ filozofieca stilo. En tiaj okazoj temas klare pri la tuta speco:
-
La gitaro estas tre populara instrumento. - La gitaro estas tre populara instrumento.
Oni prezentas instrumentospecon kvazaŭ temus pri unu certa konata instrumento. Ankaŭ eblus: Gitaro estas...
-
La kato preferas varman klimaton. - La kato preferas varman klimaton.
Oni prezentas bestospecon kiel unu konatan individuan beston. Oni ankaŭ povus diri: Kato preferas...
-
La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko. - La urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.
La diraĵo ne povus validi pri unu sola urso. Tial ne eblas diri: Urso troviĝas kaj en Eŭropo kaj en Ameriko.
-
La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mallumo. La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj. - La saĝulo havas siajn okulojn en la kapo, kaj la malsaĝulo iras en mallumo. La saĝulo = ĉiuj saĝuloj. La malsaĝulo = ĉiuj malsaĝuloj.
Se substantivo aperas kiel predikativo, oni nepre ne uzu la, se temas nur pri speco: Karlo estas advokato. Se oni diras Karlo estas la advokato, tiam la signifo estas "Karlo estas tiu certa advokato, kiun vi konas" aŭ "Karlo estas tiu advokato, pri kiu ni nun parolas" aŭ simile.
Se temas pri nombrebla afero, oni ankaŭ povas prezenti specon per plurala vorto. Kiam oni parolas pri specoj, la diferenco inter singularo kaj pluralo ofte estas malgrava:
- Leonoj estas bestoj. = Leono estas besto.
- Rozoj estas floroj kaj kolomboj estas birdoj.
- La leonoj estas bestoj.
- La rozoj estas floroj kaj la kolomboj estas birdoj.
Malpermesoj de la
Ne uzu la ĉe frazparto, kiu havas alian difinilon. Aliaj difiniloj estas posedaj pronomoj, tabelvortoj je U, A aŭ ES, la vorteto ambaŭ, kaj duondifina unu:
-
Mia dorso doloras. - Mia dorso doloras.
Ne: La mia dorso doloras. (Sed ja eblas la mia/via..., se ne aperas posta substantivo.)
-
Tiu domo estas granda. - Tiu domo estas granda.
Ne: La tiu domo estas granda.
-
Ĉiuj gastoj jam venis. - Ĉiuj gastoj jam venis.
Ne: Ĉiuj la gastoj jam venis. Nek: La ĉiuj gastoj jam venis.
-
Mi ŝatas ĉiajn legomojn. - Mi ŝatas ĉiajn legomojn.
Ne: Mi ŝatas la ĉiajn legomojn.
-
Kies gasto mi estas, ties feston mi festas. - Kies gasto mi estas, ties feston mi festas.
Ne: La kies gasto... la ties festo...
-
Mi legis ambaŭ librojn. - Mi legis ambaŭ librojn.
Ne: Mi legis la ambaŭ librojn. Nek: Mi legis ambaŭ la librojn.
Ne uzu la antaŭ vokativo:
-
Kelnero, alportu al mi glason da biero! - Kelnero, alportu al mi glason da biero!
Ne diru: La kelnero, alportu...
La thay cho đại từ sở hữu
Ta thường dùng la thay cho đại từ sở hữu, nếu ngữ cảnh cho biết rõ người sở hữu là ai, đặc biệt là khi nói về bộ phận cơ thể và người thân:
- Li levis la kapon. = Li levis sian kapon. - Anh ấy ngẩng đầu lên. = Anh ấy ngẩng đầu của anh ấy.
- Mi montris per la fingro, kien li iru. = ...per mia fingro... - Tôi trỏ ngón tay vào hướng anh ấy nên đi. =...ngón tay tôi...
- Ŝi lavis al si la piedojn. = Ŝi lavis siajn piedojn. - Cô ấy rửa chân. = Cô ấy rửa chân mình.
- Ĉu Karlo venis kun la patro? = ...kun sia patro? - Karlo có đến với bố không? = ...bố của anh ấy...
-
Diru al la patro, ke mi estas diligenta. La patro = mia patro (la patro de la parolanto)
- Hãy nói với cha rằng tôi chăm chỉ. Cha = cha tôi (cha của người nói).Tuy nhiên ta thường dùng các từ Patro và {3}Patrino{4} (viết hoa ở đầu) như danh từ riêng thay cho la.
LaLa anstataŭ ĉiujĉiuj{4}
Kiam ne estas risko pri miskompreno, oni povas uzi la anstataŭ ĉiuj:
- La gastoj eksidis ĉe la tablo. ≈ Ĉiuj gastoj eksidis... - La gastoj eksidis ĉe la tablo. ≈ Ĉiuj gastoj eksidis...
-
Ĉi-vespere la Angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La Angloj ≈ ĉiuj Angloj. - Ĉi-vespere la Angloj prezentos teatraĵon en la kongresejo. La Angloj ≈ ĉiuj Angloj.
La situacio (kongreso) tamen limigas la sencon de ĉiuj Angloj. Temas pri (pli-malpli) ĉiuj Angloj, kiuj partoprenas en la kongreso, kaj ne pri ĉiuj Angloj de la mondo.
La thay cho tên ngôn ngữ
La dùng thay cho tên ngôn ngữ gồm tính từ và từ lingvo (thường được hiểu ngầm). Ta dùng la vì ta coi những ngôn ngữ này là những thứ duy nhất: la Angla (lingvo), la Ĉina (lingvo), la Nederlanda (lingvo) v.v. Nhưng ta không dùng la với một số ngôn ngữ có danh từ riêng, chẳng hạn như Esperanto, Sanskrito, Ido, Volapuko v.v.
La antaŭ plej kaj malplej
Kiam plej aŭ malplej ĉeestas, temas normale pri io unika, kaj oni uzas la:
- La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro. - La malfeliĉa infano forkuris kaj kaŝis sin en la plej proksima arbaro.
- Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas. - Li estas tre kredema: eĉ la plej nekredeblajn aferojn, kiujn rakontas al li la plej nekredindaj homoj, li tuj kredas.
Se temas pri komparo inter du individuaĵoj aŭ du grupoj, oni uzas kutime la (mal)pli anstataŭ la (mal)plej:
- Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon. - Unu vidvino havis du filinojn. La pli maljuna [filino] estis tiel simila al la patrino per sia karaktero kaj vizaĝo, ke ĉiu, kiu ŝin vidis, povis pensi, ke li vidas la patrinon.
Kelkfoje plej ne montras ion unikan, sed plej altan gradon de eco aŭ maniero. Tiam oni ne uzu la:
-
Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata. - Eĉ vulpo plej ruza fine estas kaptata.
Ne temas pri certa konata vulpo, sed pri iu ajn vulpo maksimume ruza.
-
Li estas plej laca en la mateno. - Li estas plej laca en la mateno.
Ne temas pri komparo inter diversaj personoj, sed pri komparo inter diversaj lacecoj de unu sama persono en diversaj tempoj.
-
Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue. - Kiu venas plej frue, sidas plej ĝue.
Plej ne staras antaŭ substantiva frazparto, sed antaŭ adverba frazparto.
La ĉe propraj nomoj
Ne uzu la ĉe vorto, kiu per si mem estas propra nomo, ĉar tiaj nomoj estas klare difinitaj per si mem:
-
Pasintjare mi vojaĝis al Kanado. - Pasintjare mi vojaĝis al Kanado.
Ne diru: ...al la Kanado.
-
Kie estas Francisko? - Kie estas Francisko?
Ne diru: Kie estas la Francisko?
Ĉe ordinaraj vortoj, kiuj fariĝis propraj nomoj, oni normale ja uzas la, ĉar tiaj vortoj ne estas per si mem difinitaj:
-
Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda infano." - Kaj tiam la Nokto diris: "Tenu vin dekstre kaj eniru en la malluman pinarbaron, mi vidis, ke tien foriris la Morto kun via malgranda infano."
La nokto kaj la morto rolas en fabelo kiel personoj kun propraj nomoj (tion montras la majuskla skribo), sed nokto kaj morto estas ordinaraj substantivoj, kaj tial bezonas la.
Kiam ordinara propra nomo havas adjektivon kiel epiteton, kaj se tiu adjektivo ne estas mem parto de la propra nomo, oni normale ja uzas la. Tion oni faras precipe, kiam temas pri elekto (reala aŭ ŝajna) inter pluraj aferoj kun la sama nomo:
-
Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero. - Duoble montriĝis la bildo de Venero, de la surtera Venero.
Venero estas propra nomo de diino. Unue Venero aperas sen la, laŭ la bazaj reguloj por normalaj propraj nomoj. Poste ĉeestas la epiteto surtera, kaj oni devas uzi la por montri difinitecon. Temas kvazaŭ pri du malsamaj Veneroj, la ĉiela Venero kaj la surtera Venero.
-
Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado. - Ĉiuj konas Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed ne ĉiuj konas la aliajn Londonojn en Usono kaj Kanado.
Londono ne havas la. La esprimo aliaj Londonoj tamen havas la epiteton aliaj, kaj do ricevas ankaŭ la.
-
Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn. - Multaj vizitis Londonon, la ĉefurbon de Britio, sed mi vizitis ankaŭ aliajn Londonojn.
Ankaŭ ĉi tie Londono havas epiteton, sed oni ne uzu la, ĉar ne temas pri ĉiuj aliaj Londonoj, kaj la aŭskultanto ankaŭ ne povas scii, precize pri kiuj Londonoj temas.
Aliaj difiniloj ol la povas aperi antaŭ ĉiaj propraj nomoj, sed nur malofte estas bezono de tiaj esprimoj:
- Ha, tie vi estas, mia Elizabeto! - Ha, tie vi estas, mia Elizabeto!
- Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo? - Ĉu vi sentas teruron antaŭ tiu Karolo?
Duondifina unu
Iuj lingvoj uzas specialan nedifinan artikolon, kiu ofte estas vorto simila al la numeralo unu. Nedifina artikolo tamen tute ne ekzistas en Esperanto. Plenan nedifinitecon oni montras simple per neuzo de difinilo. Sed oni iafoje uzas unu kiel duondifinan artikolon. Tia unu ne montras nombron, sed individuecon. Ĝi montras, ke temas pri io, kio estas nekonata al la aŭskultanto, sed konata al la parolanto:
-
Unu vidvino havis du filinojn. - Unu vidvino havis du filinojn.
Komenco de fabelo. Ankoraŭ nur la rakontanto konas la vidvinon.
- Unu vesperon fariĝis granda uragano. - Unu vesperon fariĝis granda uragano.
La duondifina artikolo unu tamen neniam estas deviga. Ĝi estas nuancilo, kiun oni uzu je bezono.